در نوامبر سال ۱۵۷۲، یک ستاره‌ی درخشان و تازه در صورت فلکی «ذات‌الکرسی» (Cassiopeia) ظاهر شد؛ نوری آن‌چنان خیره‌کننده که حتی در روز هم با چشم غیرمسلح قابل مشاهده بود. ستاره‌شناس بزرگ دانمارکی، تیکو براهه (Tycho Brahe)، این پدیده‌ی آسمانی را با دقت بی‌نظیری ثبت کرد. بعدها مشخص شد که این نور شگفت‌انگیز، در واقع انفجار یک ابرنواختر (Supernova) بوده است. از آن زمان تا کنون، بازمانده‌ی این انفجار که به نام او، یعنی ابرنواختر تیکو شناخته می‌شود، یکی از پرمطالعه‌ترین پدیده‌های آسمانی در اخترفیزیک مدرن بوده است.
به نظر می‌رسد که انفجار تیکو در فضای خالی روی نداده، بلکه درون بازمانده‌ی مه‌آلود یک سحابی سیاره‌ای (planetary nebula) رخ داده است — پدیده‌ای که به‌عنوان یک «ابرنواختر درون سحابی سیاره‌ای» یا به‌اختصار SNIP شناخته می‌شود.
🌌 سحابی‌های سیاره‌ای و راز زمان‌بندی ابرنواختر تیکو
با وجود نامشان، سحابی‌های سیاره‌ای هیچ ارتباطی با سیارات ندارند. آن‌ها در واقع پوسته‌هایی از گاز و غبار هستند که در واپسین مراحل زندگی یک ستاره از آن جدا می‌شوند. هنگامی که ستاره‌ای شبیه خورشید به پایان عمر خود نزدیک می‌شود، لایه‌های بیرونی‌اش را به فضا پرتاب می‌کند و یک سحابی درخشان و رنگارنگ پدید می‌آورد — یکی از زیباترین ساختارهای شناخته‌شده در کیهان.
اما این سحابی‌ها عمر طولانی ندارند؛ معمولاً پس از چندصد هزار سال در فضا پراکنده می‌شوند. همین مسئله باعث می‌شود زمان وقوع انفجار ابرنواختر تیکو بسیار شگفت‌انگیز باشد. چرا که به‌نظر می‌رسد انفجار دقیقاً در زمانی اتفاق افتاده که سحابی سیاره‌ای قدیمی هنوز باقی بوده است. یعنی انفجار ستاره‌ای در دل بازمانده‌ی ستاره‌ی پیشین خود — سناریویی که تنها در شرایط خاصی رخ می‌دهد.
🔭 نشانه‌هایی از یک انفجار درون سحابی
(اعتبار: برنامه REU / NOIRLab / بنیاد ملی علوم (NSF) / AURA)
شواهد این فرضیه از ویژگی‌های خاص ساختار ابرنواختر تیکو به دست آمده‌اند. در تصاویر دقیق تلسکوپ‌ها، دو برآمدگی در دو سوی پوسته‌ی اصلی دیده می‌شود که اخترشناسان آن‌ها را «گوش‌ها» (ears) می‌نامند. این گوش‌ها ساختاری تصادفی نیستند، بلکه بسیار شبیه به ویژگی‌هایی هستند که در سه ابرنواختر نوع Ia دیگر نیز مشاهده شده است: ابرنواختر کپلر (Kepler)، SNR G299-2.9 و SNR G1.9+0.3.
در مطالعات گذشته، دانشمندان حدس زده بودند که این سه ابرنواختر از نوع SNIP بوده‌اند — یعنی درون سحابی‌های سیاره‌ای منفجر شده‌اند. بررسی جدید این فرض را تقویت می‌کند و نشان می‌دهد که ابرنواختر تیکو نیز به همین خانواده تعلق دارد. در واقع، این همان فرضیه‌ای است که نخستین بار حدود چهل سال پیش، در سال ۱۹۸۵ مطرح شده بود.
💥 راز ابرنواختر نوع Ia
ابرنواخترهای نوع Ia زمانی رخ می‌دهند که ستاره‌های کوتوله سفید (white dwarf) — یعنی هسته‌های فشرده و سوخته‌ی ستارگان مرده — در انفجاری گرماهسته‌ای (thermonuclear explosion) از هم می‌پاشند. اما چگونگی آغاز این انفجار همواره یکی از بحث‌برانگیزترین موضوعات اخترفیزیک بوده است.
فرضیه‌ی SNIP به مدلی به نام سناریوی «هسته‌ی هم‌جوش» (core-degenerate scenario) اشاره دارد. در این مدل، کوتوله‌ی سفید به درون لایه‌ی گازی ستاره‌ی همدم خود فرو می‌رود و با هسته‌ی آن یکی می‌شود. انفجار مدتی بعد رخ می‌دهد، اما هنوز در زمانی است که سحابی سیاره‌ای حاصل از این تعامل ستاره‌ای در اطراف آن قابل مشاهده است.
به بیان ساده‌تر، ستاره‌ای که روزی خود باعث شکل‌گیری یک سحابی شده بود، در پایان عمرش درون همان سحابی منفجر شده است.
🌠 آیا SNIPها رایج‌تر از آنچه فکر می‌کردیم هستند؟
(اعتبار: NASA / CXC / دانشگاه راتگرز / J. Warren و J. Hughes)
اگر ابرنواختر تیکو واقعاً از نوع SNIP باشد، و اگر در دیگر ابرنواخترهای بررسی‌شده هم الگوهای مشابهی مشاهده شود، آن‌گاه می‌توان نتیجه گرفت که SNIPها پدیده‌ای نادر نیستند، بلکه شاید بسیار رایج باشند.
پژوهشگران تخمین می‌زنند که میان ۷۰ تا ۹۰ درصد از ابرنواخترهای معمولی نوع Ia ممکن است درون سحابی‌های سیاره‌ای رخ دهند. به عبارت دیگر، بیشتر این انفجارهای ستاره‌ای در محیط‌هایی اتفاق می‌افتند که هنوز بقایای گازی و غباری از ستاره‌ی مادر در اطراف آن‌ها وجود دارد.
این نتیجه، دیدگاه ما درباره‌ی زمان‌بندی مرگ ستارگان را تغییر می‌دهد. پیش‌تر تصور می‌شد که ابرنواخترهای نوع Ia تنها پس از گذشت میلیون‌ها یا حتی میلیاردها سال از مرگ ستاره‌ی اصلی روی می‌دهند. اما یافته‌ی جدید نشان می‌دهد که چنین انفجارهایی می‌توانند در جمعیت‌های جوان‌تر ستاره‌ای نیز رخ دهند، پیش از آن‌که سحابی‌هایشان پراکنده شوند.
🌌 میراث تیکو براهه پس از چهار قرن
چهارصد و پنجاه سال پس از آن‌که تیکو براهه درخشش آن ستاره‌ی اسرارآمیز را در آسمان شب ثبت کرد، ابرنواختر تیکو همچنان اسرار تازه‌ای را آشکار می‌کند. اکنون می‌دانیم که داستان این انفجار بسیار پیچیده‌تر از آن است که پیش‌تر گمان می‌رفت — نه صرفاً یک انفجار در فضای خالی، بلکه نمایشی شگفت‌انگیز از تعامل مرگ و زندگی در کیهان: جایی که مرگ یک ستاره، درون بقایای آخرین نفس‌های آن رقم می‌خورد.
این کشف جدید تنها دید ما نسبت به یک پدیده‌ی تاریخی را تغییر نمی‌دهد، بلکه می‌تواند بر نحوه‌ی درک ما از چگونگی و زمان وقوع ابرنواخترهای نوع Ia — که در اندازه‌گیری فواصل کیهانی و مطالعه‌ی انبساط جهان نقشی اساسی دارند — نیز اثرگذار باشد.
تیکو براهه در قرن شانزدهم، با چشمان تیزبین و ابزارهای ابتدایی‌اش، ستاره‌ای را دید که برای همیشه در آسمان اخترشناسی ماندگار شد. اکنون، قرن‌ها بعد، تلسکوپ‌ها و تحلیل‌های مدرن نشان می‌دهند که آنچه او مشاهده کرد، نه فقط یک انفجار، بلکه یک راز کیهانی چندلایه بوده است — رازی که همچنان اخترشناسان را در سراسر جهان مجذوب خود کرده است.
