ذرات بنیادی پدیدار شدند، نخستین هسته‌های هیدروژن و هلیوم شکل گرفتند، و نوساناتی در چگالی انرژی و ماده آغازگر فرایند پیدایش کهکشان‌ها و سیاه‌چاله‌های کلان‌جرم شدند. اما تمام این اتفاق‌ها برای ما نامرئی‌اند. هنگامی که به اعماق کیهان می‌نگریم و در پی کشف گذشته‌ی آن هستیم، دید ما تنها تا زمانی پیش می‌رود که جهان حدود ۳۸۰ هزار سال سن داشته است. پیش از آن، دما و چگالی کیهان چنان زیاد بود که حتی نور نیز نمی‌توانست آزادانه حرکت کند و به ما برسد. بنابراین، به‌جای دیدن نور مستقیم از آن دوران، آنچه امروز می‌بینیم تابش زمینه‌ی مایکروویو کیهانی (CMB) است؛ پژواکی از دوران نوزادی کیهان که به‌دلیل انبساط جهان اکنون به شکل امواج مایکروویو ضعیف در سراسر فضا پخش شده است.
اما حقیقت این است که بخش اصلی اطلاعات مربوط به دوران آغازین کیهان، در ورای این دیوار نوری پنهان شده است — سدی که اجازه نمی‌دهد مستقیماً به زمانی پیش از آن نگاه کنیم.
با این حال، دانشمندان ناامید نشده‌اند. اگرچه هرگز نمی‌توانیم مستقیماً از آن‌سوی این دیوار تصویری به دست آوریم، اما می‌توان از نشانه‌ها و داده‌های غیرمستقیم برای بازسازی آن دوران بهره برد. دو پژوهش تازه دقیقاً به بررسی همین موضوع پرداخته‌اند و نشان می‌دهند چگونه شاید در آینده بتوان از این داده‌های پنهان سرنخ‌هایی به دست آورد.
۱. سرنخ‌هایی در پرتوهای ایکس کیهانی
در نخستین مطالعه، پژوهشگران بررسی کردند که پرتوهای ایکس ضعیف ممکن است کلید درک وقایع پیش از ۳۸۰ هزار سالگی جهان باشند. اگرچه تصور عمومی از «مهبانگ» (Big Bang) مانند یک انفجار عظیم در فضاست، اما واقعیت کمی پیچیده‌تر است. مهبانگ انفجاری در درون فضا نبود، بلکه انبساطی سریع و پرانرژی در خود بافت فضا و زمان بود. در آن دورانِ آغازین، نوسانات کوچک در چگالی ماده و انرژی ممکن است موجب ایجاد «حباب‌ها» یا انفجارهای موضعی کوچک شده باشند. این انفجارهای موضعی احتمالاً بذر شکل‌گیری ساختارهای بزرگ‌مقیاسی چون سیاه‌چاله‌های کلان‌جرم امروزی را کاشته‌اند.
اما این تنها پیامد آن انفجارها نیست. هر انفجار موضعی، رگباری از ذرات بنیادی تولید می‌کرد — از جمله الکترون‌ها و پادذراتشان (پوزیترون‌ها). برخورد این ذرات با یکدیگر باعث گسیل پرتوهای ایکس و فوتون‌های پرانرژی می‌شد.
اکثر ما با تابش زمینه‌ی مایکروویو کیهانی آشنا هستیم، اما کمتر کسی می‌داند که در جهان، تابش زمینه‌ی پرتو ایکس نیز وجود دارد. البته، برخلاف تابش مایکروویو که مستقیماً از دوران اولیه‌ی کیهان می‌آید، پرتو ایکس زمینه‌ای بیشتر ناشی از فرآیندهای اخترفیزیکی امروزی است، مانند تابش حاصل از قرص‌های برافزایشی پیرامون سیاه‌چاله‌ها.
اما نکته‌ی جالب اینجاست: تابش زمینه‌ی پرتو ایکس معمولاً یکنواخت و شامل پرتوهای کم‌انرژی موسوم به «ایکس‌های نرم» است. در صورتی که در داده‌های پرتو ایکس، قله‌ها یا جهش‌های غیرعادی مشاهده شود، ممکن است این قله‌ها نشانگر انفجارهای موضعی دوران آغازین کیهان باشند. در آینده، با تلسکوپ‌های ایکس‌ری دقیق‌تر و زمان‌های مشاهده‌ی طولانی‌تر، می‌توان این قله‌ها را شناسایی و بررسی کرد — شاید نخستین نشانه‌ها از رخدادهایی که در دوران پیش از پیدایش نور آزاد رخ داده‌اند.
۲. نوترینوها، پیام‌رسانان پنهان از آغاز زمان
مطالعه‌ی دوم بر نوترینوها تمرکز دارد — ذراتی شبح‌گونه که تقریباً هیچ برهم‌کنشی با ماده ندارند. پژوهشگران می‌گویند همان انفجارهای کوچک و موضعی در دوران نخستین کیهان، علاوه بر ذرات باردار، حجم عظیمی از نوترینوهای پرانرژی نیز تولید کرده‌اند. چون نوترینوها با ماده به‌ندرت تعامل می‌کنند، آن‌ها می‌توانستند از این «دیوار نوری» عبور کرده و زودتر از نور به فضا بگریزند.
نمونه‌ای از این پدیده را در سال ۱۹۸۷ دیده‌ایم: زمانی که ستاره‌ای در ابر ماژلانی بزرگ منفجر شد (ابرنواختر 1987A)، آشکارسازهای زمینی چند ثانیه پیش از آنکه نور انفجار به ما برسد، پرتو نوترینو را ثبت کردند. نوترینوها توانسته بودند از هسته‌ی در حال فروپاشی ستاره فرار کنند، در حالی‌که نور هنوز در میان لایه‌های ستاره گرفتار بود.
به همین ترتیب، اگر در دوران پیش از ۳۸۰ هزار سالگی انفجارهایی وجود داشته باشد، نوترینوهایشان می‌توانستند از آن سد عبور کنند و امروز، شاید در تابش زمینه‌ی نوترینویی کیهانی (CνB) ردّی از آن‌ها باقی مانده باشد. اگر بتوانیم در داده‌های نوترینویی قله‌هایی بیابیم که منشأ اخترفیزیکی شناخته‌شده‌ای ندارند، شاید آن‌ها پیام‌های مستقیم از دوران پیش از نور باشند.
اما متأسفانه، تا امروز ابزار کافی برای انجام چنین اندازه‌گیری دقیقی در اختیار نداریم. آشکارسازی نوترینوها یکی از دشوارترین کارهای فیزیک است، زیرا این ذرات تقریباً هیچ ردّی از خود به‌جا نمی‌گذارند. در بهترین حالت، آشکارسازهای فعلی فقط چند نوترینو در روز ثبت می‌کنند — قطره‌ای در برابر اقیانوس بی‌پایان داده‌های کیهانی.
۳. آینده‌ی رصدهای ورای مهبانگ
با وجود این محدودیت‌ها، امید همچنان زنده است. تاریخ علم نشان داده است که انسان همواره راهی برای دیدن ناممکن‌ها پیدا کرده است. از زمانی که نخستین تلسکوپ گالیله، آسمان را شکافت تا امروز که تلسکوپ جیمز وب مرزهای مشاهده را میلیاردها سال نوری عقب رانده است، فناوری همواره در خدمت کنجکاوی بشر بوده است.
در آینده، شاید نسل تازه‌ای از آشکارسازهای نوترینو یا تلسکوپ‌های پرتو ایکس فوق‌حساس بتوانند به ما امکان دهند تا از ورای حجاب مهبانگ بنگریم. چنین دستاوردی نه تنها اطلاعاتی بی‌سابقه از دوران نوزادی کیهان به ما می‌دهد، بلکه پاسخ‌هایی برای برخی از بنیادی‌ترین پرسش‌های فیزیک خواهد داشت:
- نخستین سیاه‌چاله‌ها چگونه شکل گرفتند؟
- آیا نوسانات اولیه‌ی چگالی منشأ ساختارهای کنونی کهکشان‌ها بودند؟
- و مهم‌تر از همه، آیا می‌توان روزی «پیش از مهبانگ» را نیز درک کرد؟
۴. نتیجه‌گیری: در پیِ نوری فراتر از نور
هرچه نگاه‌مان را به عمق فضا می‌دوزیم، در واقع در زمان به عقب می‌رویم. اما اکنون به جایی رسیده‌ایم که حتی نور نیز نمی‌تواند راهنمای ما باشد. پس‌زمینه‌ی مایکروویو کیهانی، دیواری از نور است — آخرین تصویری که می‌توان از جهان دید پیش از آنکه در تاریکی آغازش ناپدید شود.
با این حال، پژوهش‌های تازه به ما یادآوری می‌کنند که حتی در تاریکی نیز راه‌هایی برای دیدن وجود دارد. شاید پرتوهای ایکس یا نوترینوهای سرگردان، پیام‌آورانی از جهانی باشند که هرگز نورش را ندیده‌ایم.
و شاید روزی، با فناوری‌هایی که هنوز زاده نشده‌اند، بشر بتواند پرده‌ی آخر را کنار بزند و برای نخستین بار ورای دیوار نور، به آغازِ زمان بنگرد. ✨
