در ظاهر شاید غبار ماه چیزی پیش‌پاافتاده به نظر برسد، اما واقعیت این است که این مادهٔ ریزدانه، در محیط بی‌هوا و پرتابش ماه، رفتاری بسیار عجیب و گاهی مخرب دارد. غبار ماه به شکل بدنامی چسبنده، ساینده، آسیب‌زننده و حتی خطرناک برای سلامت فضانوردان است. سال‌ها مطالعه و تحقیق دربارهٔ این ذرات انجام شده و تأثیرات فنی و زیستی آن تا حدی شناخته شده، اما همچنان یک ضعف بزرگ وجود دارد: ما هنوز مدلی نداریم که بتواند مکانیزم‌های دقیق فیزیکیِ چسبندگی غبار را به‌طور کامل و قابل‌اعتماد توصیف کند.
سال گذشته پژوهشی از «یوه فنگ» از دانشگاه فناوری پکن به همراه گروهی از همکارانش منتشر شد که مدلی نوین و امیدوارکننده را معرفی می‌کند؛ مدلی که می‌تواند توضیح دهد غبار ماه چگونه به فضاپیماها و پوشش‌های آن‌ها می‌چسبد و مهم‌تر از آن، چگونه می‌توان میزان این چسبندگی را کاهش داد.
غبار ماه چیست و چرا مهم است؟
ذرات غبار ماه برخلاف غبار زمین، که معمولاً لبه‌های گرد و سطحی نرم دارند، لبه‌هایی تیز، ساختاری خشن و بار الکتریکی بالا دارند. دلیل این موضوع، نبود فرایندهای سایندهٔ طبیعی مانند باد و آب است. در نتیجه، ذرات غبار ماه به‌صورت خشمگینانه‌ای تیز و فعال باقی مانده‌اند.
این ذرات:
- به راحتی وارد اتصالات و درزهای فضاپیما می‌شوند،
- سطوح را ساییده و فرسوده می‌کنند،
- عملکرد تجهیزات حساس را مختل می‌کنند،
- و برای ریهٔ انسان فوق‌العاده خطرناک‌اند.
به همین دلیل است که مدل‌سازی دقیق رفتار آن‌ها، یک ضرورت حیاتی برای مأموریت‌های آینده محسوب می‌شود.
غبار ماه انواع مختلف دارد: «فوق‌سریع» و «کم‌سرعت»
یکی از نکاتی که تمایز مشخصی بین انواع غبار ماه ایجاد می‌کند، سرعت حرکت ذرات است.
- غبارهای فوق‌سریع (Hypervelocity)
- سرعت بیش از ۱ کیلومتر بر ثانیه
- منشأ:
- برخورد شهاب‌ریزه‌ها
- فوران ذرات ناشی از موتورهای فرود فضاپیما
- اثرات:
- این ذرات مانند شلیک گلوله به سطح برخورد می‌کنند و اثرات بسیار مخربی دارند.
- غبارهای کم‌سرعت (Low velocity)
- سرعت بین ۰٫۰۱ تا ۱۰۰ متر بر ثانیه
- منشأ:
- راه‌رفتن فضانوردان
- حرکت رُوِرها
- فعالیت‌های روزمره در محل سکونت
- اثرات:
- همین ذرات معمولی و به ظاهر بی‌خطر، عامل اصلی چسبندگی و نشستن لایه‌های ضخیم غبار بر تجهیزات هستند.
اکثر چالش‌های ما مربوط به همین غبارهای کم‌سرعت است؛ زیرا دائماً در محیط حضور دارند و با هر فعالیت انسانی بلند می‌شوند و روی سطوح می‌نشینند.
برای فهم چسبندگی غبار به دو مدل فیزیکی نیاز داریم
پژوهشگران برای این‌که بفهمند این ذرات کم‌سرعت چگونه با سطوح تماس برقرار می‌کنند، دو مدل فیزیکی جداگانه را بررسی کرده‌اند:
- مدل میدان الکتریکی و جذب از راه دور
- مدل چسبندگی از فاصلهٔ نزدیک
این دو مرحله، بخشی از یک فرآیند واحد هستند:
ابتدا ذرهٔ غبار از فاصلهٔ دور وارد میدان الکتریکی اطراف فضاپیما می‌شود → سپس به‌تدریج به سطح نزدیک می‌شود → و در نهایت به دلیل نیروهای چسبندگی کوتاه‌برد، به سطح می‌چسبد.
۱. جذب از فاصلهٔ دور: فضاپیما مثل آهن‌ربای غبار عمل می‌کند
در نبود جو، هر جسمی که روی سطح ماه قرار دارد، تحت اثر تابش خورشید و باد خورشیدی، به‌طور دائمی بار الکتریکی جمع می‌کند. این بار، میدان الکتریکی بزرگی ایجاد می‌کند.
چند نکته مهم:
- این میدان «پلاسما شیت» (Plasma Sheath) را شکل می‌دهد.
- غبار، چه بار مثبت داشته باشد و چه منفی، در این پلاسما گیر می‌افتد.
- پلاسما ذرات را به سمت سطح فضاپیما هدایت می‌کند.
به بیان ساده‌تر:
فضاپیما در ماه همیشه پوششی نامرئی از میدان الکتریکی دارد که مانند مغناطیس، ذرات غبار را به سمت خود می‌کشاند.
۲. چسبندگی از فاصلهٔ نزدیک: نیروهای واندروالس و انرژی سطحی
وقتی ذره به سطح نزدیک شد، مرحلهٔ دوم آغاز می‌شود. این مرحله شامل نیروهای بسیار کوتاه‌برد است:
- نیروهای واندروالس
- انرژی سطحی
- چسبندگی ناشی از تغییر شکل جزئی ذره
پژوهشگران برای مدل‌سازی این مرحله از مدل چسبنده ـ الاستیک ـ پلاستیکِ تورنتون (Thornton’s AEP Model) استفاده کردند. این مدل تغییر شکل ذره هنگام برخورد با سطح را در نظر می‌گیرد و به‌طور دقیقی پیش‌بینی می‌کند که ذره:
- می‌چسبد؟
- برمی‌گردد؟
- یا نیمه‌چسبیده باقی می‌ماند؟
عامل اصلی در این مرحله انرژی سطحی بین ذره و سطح است؛ هرچه سطح «نازک‌تر» و «چسبنده‌تر» باشد، احتمال چسبندگی بیشتر است.
کاربردهای مدل: چه چیزی برای طراحی فضاپیما اهمیت دارد؟
این پژوهش فراتر از یک مدل‌سازی نظری است. هدف اصلی آن، کمک به مهندسان برای طراحی نسل آیندهٔ فضاپیماها و پایگاه‌های ماه است.
در این زمینه دو یافتهٔ مهم وجود دارد:
۱. پوشش‌های ضدغبار کمک می‌کنند، اما محدودیت دارند
استفاده از پوشش‌های خاصی که سطح فضاپیما را «کم‌چسبنده» می‌کنند، یک روش شناخته‌شده برای مقابله با غبار است. اما مدل نشان می‌دهد:
حتی اگر ذره پس از برخورد از سطح بجهد،
پلاسما شیت اطراف فضاپیما آن را دوباره نگه می‌دارد و ذره دوباره با انرژی کمتر بازمی‌گردد.
بنابراین:
- پوشش‌ها مفیدند
- اما نمی‌توانند مشکل را به‌طور کامل حل کنند
۲. مؤثرترین راه کاهش بار الکتریکی فضاپیماست
کاهش میدان الکتریکی، یعنی کاهش کشش غبار از راه دور. این روش کارآمدترین راهکار است.
دو دسته روش وجود دارد:
روش‌های فعال
- تفنگ‌های الکترونی یا یونی برای شلیک بار به فضا
- پلاسما کانتکتورهایی شبیه به ISS
- با گازهای خنثی مثل زنون کار می‌کنند
- گاز را تبدیل به پلاسما کرده و سپس به بیرون می‌فرستند
روش‌های غیرفعال
- استفاده از پوشش‌های رسانا
- زمین‌کردن صحیح بدنهٔ فضاپیما برای جلوگیری از انباشته‌شدن بار
- استفاده از موادی که هم رسانا هستند و هم سطحی لغزنده دارند
با کاهش بار الکتریکی، جذب اولیهٔ ذرات به شدت کاهش می‌یابد، هرچند هرگز به صفر نمی‌رسد.
چالش بلندمدت: غبار ماه همیشه با ما خواهد بود
حتی با وجود تمام مدل‌ها و روش‌های جدید، چسبندگی غبار ماه یک مشکل دائمی خواهد بود. مهندسان باید ترکیبی از راهکارهای زیر را به کار بگیرند:
- طراحی پوشش‌های مقاوم‌تر
- کنترل میدان الکتریکی
- استفاده از روش‌های پاک‌سازی فعال
- نصب سیستم‌های دفع غبار روی تجهیزات
- و مهم‌تر از همه، جمع‌آوری دادهٔ واقعی از سطح ماه
مدل‌ها تنها زمانی کامل می‌شوند که تجربهٔ واقعی داشته باشیم.
آینده چه خواهد شد؟
شاید هنوز تا ایجاد یک پایگاه دائمی بر سطح ماه فاصله داشته باشیم، اما امروز چندین آژانس فضایی مختلف ـ از ناسا، چین، اروپا و شرکت‌های خصوصی ـ همگی در حال طراحی مأموریت‌هایی هستند که این مسئله را جدی گرفته‌اند. واقعیت این است که غبار ماه نه تنها یک چالش جانبی، بلکه یکی از بزرگ‌ترین مشکلات مهندسی برای سکونت در ماه است.
مدل‌هایی مانند مدل تیم دانشگاه فناوری پکن، گام بزرگی در این مسیر محسوب می‌شوند؛ زیرا:
- پارامترهای اصلی چسبندگی را مشخص می‌کنند،
- رفتار ذرات را پیش‌بینی می‌کنند،
- و برای طراحی نسل آیندهٔ تجهیزات ماه‌نشین راهنما هستند.
تا زمانی که مأموریت‌های واقعی بیشتری انجام شود و دادهٔ مستقیم از سطح ماه در اختیارمان قرار گیرد، این مدل‌ها به‌عنوان پایه‌ای مهم برای مهندسی آینده عمل خواهند کرد.
