لیریدها همچنین به خاطر غافل‌گیری‌های گاه‌به‌گاهشان شناخته می‌شوند.
پس از حدود سه و نیم ماه سکوت در آسمان شب، علاقه‌مندان به «ستاره‌های دنباله‌دار» یا «ستاره‌های افتان» این ماه دلیلی برای چشم‌دوختن به آسمان دارند. بازگشت یک بارش شهابی وفادار در راه است، بارشی که به عنوان قدیمی‌ترین یا یکی از قدیمی‌ترین نمایش‌های شهابی شناخته می‌شود: شهاب‌های لیرید.
اگرچه در طول سال ده‌ها بارش شهابی رخ می‌دهد، تنها ده مورد از آن‌ها به‌عنوان «اصلی» یا بهترین بارش‌های شهابی شناخته می‌شوند. آخرین بارش اصلی، بارش شهابی کوآدرانتید در ۱۴ دی بود و از آن زمان تاکنون، بارش قابل توجه دیگری ثبت نشده است.
اما این روند با آمدن بارش لیرید تغییر خواهد کرد.
بازگشت پرستوهای بهاری آسمان
پیتر جنیسکِنس، کارشناس هلندی-آمریکایی شهاب‌سنگ‌ها، لیریدها را «پرستوی ضرب‌المثلی بهار برای ناظران نیم‌کره شمالی» می‌نامد. او می‌گوید این بارش پس از «نرخ پایین شهاب‌ها در ماه‌های سرد بهمن و اسفند» می‌آید.
امسال زمان خوبی برای مشاهده لیریدهاست. اوج آن در صبح روز سه‌شنبه ۲ اردیبهشت خواهد بود؛ زمانی که نور ماه مزاحمت زیادی ایجاد نمی‌کند. ماه در این زمان تنها ۳۶٪ روشن است و حدود ساعت ۳:۳۰ بامداد به وقت محلی طلوع می‌کند.
زمان اوج نامشخص است
با اینکه لیریدها بارشی نسبتاً قابل‌اعتماد هستند، اما همیشه هم قابل پیش‌بینی نیستند؛ فعالیت اوج آن‌ها معمولاً فقط چند ساعت طول می‌کشد. طبق تقویم بارش‌های شهابی ۱۴۰۴ سازمان بین‌المللی شهاب‌سنگ (IMO)، زمان بیشینه فعالیت حدود ساعت ۱۳:۳۰ به وقت جهانی (UTC) یا ۹:۳۰ صبح به وقت شرقی آمریکا پیش‌بینی شده است؛ زمانی که آسمان هنوز در هاوایی تاریک است اما در بسیاری از نقاط آمریکا خورشید طلوع کرده.
در سال‌های اخیر، زمان اوج لیریدها متغیر بوده و امسال ممکن است بین ساعت ۱۰:۳۰ تا ۱۸:۰۰ UTC رخ دهد. اگر زمان زودتری محقق شود، ساکنان مناطق کوهستانی و اقیانوس آرام آمریکا می‌توانند پیش از آغاز سپیده‌دم شاهد اوج باشند.
ساعات پیش از سپیده‌دم، بهترین زمان رصد
شهاب‌ها از اطراف ستاره درخشان “وِگا” در صورت فلکی شلیاق (Lyra) می‌آیند؛ از همین رو نام «لیرید» به آن‌ها داده شده است. هر شهابی که مسیر آن، اگر به عقب دنبال شود، از چند درجه‌ای وگا بگذرد، احتمالاً لیرید است. با اینکه این بارش چندان غنی نیست — در بهترین حالت، هر سه تا پنج دقیقه یک شهاب قابل مشاهده است — ولی شهاب‌های لیرید به‌طور کلی روشن و نسبتاً سریع هستند.
می‌توانید از حوالی نیمه‌شب مشاهده را آغاز کنید، زمانی که وگا حدود یک‌سوم مسیر بالا در افق شمال‌شرقی را طی کرده. تا حدود ساعت ۴:۳۰ صبح که سپیده‌دم در راه است، وگا تقریباً درست بالای سرتان خواهد بود.
غافل‌گیری‌هایی از دل آبی آسمان
همان‌طور که گفته شد، لیریدها به غافل‌گیری هم معروفند.
گزارش‌هایی تاریخی از بارش‌هایی با منشأ لیرید وجود دارد؛ از جمله در سال ۶۸۷ قبل از میلاد و ۱۵ قبل از میلاد در چین (که در آن نوشته‌اند “ستاره‌ها مانند باران فرو می‌ریختند”)، و در کره جنوبی در سال ۱۱۳۶ میلادی که “ستارگان بسیاری از شمال‌شرق پرواز کردند.” در ۳۰ فروردین ۱۱۸۲ هجری شمسی، مردم ریچموند، ویرجینیا، با صدای آژیر آتش‌نشانی از خواب بیدار شدند و بین ساعت ۱ تا ۳ شب، بارشی غنی از شهاب‌ها را دیدند که “از تمام نقاط آسمان به زمین می‌ریختند، گویا بارشی از آتش‌بازی بود.”
این بارش فوق‌العاده سال ۱۱۸۲ هجری شمسی کاملاً غیرمنتظره بود، چون در قرن ۱۸ و اوایل قرن ۱۹ اطلاعات کمی از شهاب‌سنگ‌ها وجود داشت. اما در سال ۱۲۴۶هجری شمسی، دو ستاره‌شناس اتریشی و آلمانی به نام‌های ادموند وایس و یوهان گاله به‌طور مستقل محاسباتی انجام دادند که نشان داد منشأ شهاب‌های لیرید، باقی‌مانده‌های دنباله‌دار تاچر است که هر ۴۱۵ سال یک‌بار به دور خورشید می‌چرخد و آخرین بار در بهار ۱۲۴۰ هجری شمسی مشاهده شده است.
در دوران اخیر، در سال ۱۳۰۱ جهشی کوتاه به ۹۰ شهاب در ساعت دیده شد. همچنین در ژاپن، در ۲ اردیبهشت ۱۳۲۴، طی ۶۷ دقیقه ۱۱۲ شهاب (اکثراً لیرید) دیده شد. سپس در سال ۱۳۶۱ نرخ ساعتی به‌طور غیرمنتظره به ۹۰ رسید و حتی برای چند دقیقه بین ۱۸۰ تا ۳۰۰ شهاب در ساعت ثبت شد.
پس شاید بد نباشد ساعت را برای ۳ یا ۴ صبح روز سه‌شنبه کوک کنید و نگاهی از پنجره بیندازید — هیچ‌وقت معلوم نیست چه می‌شود!
به‌طور معمول، این بارش دو روز پیش و دو روز پس از زمان اوج نیز حدود یک‌چهارم از بیشینه قدرت خود را دارد. بنابراین اگر هوا در صبح ۲ اردیبهشت مناسب نبود، هنوز هم می‌توانید یکی دو روز قبل یا بعد از آن چند شهاب را شکار کنید.
نمایش اضافه؟
علاوه بر لیریدها، احتمال کوچکی نیز برای مشاهده شهاب‌سنگ‌های بسیار درخشان (آتش‌گوی‌ها) وجود دارد که حتی ممکن است قطعه‌ای از آن‌ها به زمین برسد. این احتمال بر اساس دو اتفاق در دهه ۱۳۳۸ مطرح شده است:
در ۳ اردیبهشت ۱۳۴۱، آتش‌گویی سایه‌ساز از آسمان نیوجرسی عبور کرد. و در ۵ اردیبهشت ۱۳۴۷، شهابی منفجرشونده (بولاید) در آسمان انگلستان، ولز و ایرلند شمالی مشاهده شد که باعث سقوط یک شهاب‌سنگ ۵ کیلویی شد. محاسبات مداری در آمریکا و بریتانیا نشان داد که این دو آتش‌گوی مدارهای مشابهی داشته‌اند و احتمالاً منشأ مشترکی در کمربند سیارکی یا یک دنباله‌دار ناشناس داشته‌اند.
برخی اخترشناسان معتقدند ممکن است جریان پراکنده‌ای از این شهاب‌ها در هفته پایانی فروردین از مسیر زمین عبور کند که شاید باعث ظهور آتش‌گوی‌هایی شود و حتی قطعه‌هایی به زمین برسند.
هر دو آتش‌گوی در محدوده صورت فلکی «کلاغ» (Corvus) مشاهده شده‌اند که شامل چهار ستاره نسبتاً درخشان است و شکلی چهارضلعی دارد. کلاغ را می‌توان پس از غروب آفتاب در سمت جنوب-جنوب‌شرق آسمان پیدا کرد؛ این صورت فلکی حدود ساعت ۱۱ شب از نصف‌النهار می‌گذرد و حدود ساعت ۴ صبح در غرب-جنوب‌غرب غروب می‌کند.
پس اگر در شب‌های ۳ تا ۵ اردیبهشت بیدار بودید، حواستان را جمع کنید. شاید خوش‌شانس باشید و یکی از درخشان‌ترین شهاب‌های عمرتان را ببینید که از جنوب به شمال آسمان را می‌شکافد.
