پیش از آنکه سیلابی عظیم از اقیانوس هند دوباره آن را پر کرده و به آبیراهه‌ای تبدیل کند.
کتاب مقدس «خروج» داستانی شگفت‌انگیز از شکافته شدن دریای سرخ را نقل می‌کند؛ رویدادی که به موسی و قوم اسرائیل اجازه داد از مصر بگریزند. اما علم امروز روایت قدیمی‌تر و به‌مراتب شگفت‌انگیزتری را فاش کرده است: در حدود ۶٫۲ میلیون سال پیش، دریای سرخ کاملاً خشک شده بود.
چند هزار سال بعد، بستر خشک‌شده‌ی دریا با سیلابی عظیم دوباره از آب پر شد — سیلابی آن‌قدر نیرومند که احتمالاً در کف دریای سرخ دره‌ای زیرآبی به طول تقریباً ۳۲۰ کیلومتر (۲۰۰ مایل) ایجاد کرد.
تیهانا پنسا، نویسنده اصلی این پژوهش و پژوهشگر دانشگاه علم و فناوری ملک عبدالله در عربستان سعودی می‌گوید:
«یافته‌های ما نشان می‌دهد که حوضه‌ی دریای سرخ یکی از افراطی‌ترین رویدادهای محیطی تاریخ زمین را در خود ثبت کرده است — زمانی که به‌طور کامل خشک شد و سپس ناگهان حدود ۶٫۲ میلیون سال پیش دوباره از آب پر گردید. این سیلاب، چهره‌ی حوضه را دگرگون کرد، شرایط دریایی را بازگرداند، و پیوند پایدار دریای سرخ با اقیانوس هند را برقرار نمود.»
پیدایش و بحران شوری
دریای سرخ حدود ۳۰ میلیون سال پیش شکل گرفت؛ هنگامی که صفحه‌های تکتونیکی آفریقا و عربستان از هم جدا شدند و شکافی عمیق پدید آمد. در ابتدا این منطقه دره‌ای پر از دریاچه‌های پراکنده بود تا اینکه ۲۳ میلیون سال پیش، آب دریای مدیترانه به آن سرازیر شد و نخستین دریای سرخ را پدید آورد.
اما درست پیش از ۶ میلیون سال پیش، دریای سرخ وارد مرحله‌ای بحرانی شد که دانشمندان از آن با عنوان «بحران شوری» (Salinity Crisis) یاد می‌کنند؛ دوره‌ای که حدود ۶۴۰ هزار سال به طول انجامید. در این دوران، سطح آب دریا به شدت کاهش یافت و غلظت نمک آن چنان افزایش پیدا کرد که لایه‌هایی از نمک با ضخامت تا ۲ کیلومتر (۱٫۲ مایل) در برخی نواحی ته‌نشین شد. شرایط زیستی غیرقابل تحمل گردید و تقریباً تمام اشکال حیات دریایی از میان رفتند.
دریای سرخِ خشک و کویری
در پژوهشی تازه که نتایج آن در ۹ اوت در مجله‌ی Communications Earth & Environment منتشر شد، پنسا و همکارانش نشان دادند که در آن دوران بحرانی، دریای سرخ نه‌فقط شور، بلکه کاملاً خشک شده بود — بیابانی پوشیده از نمک و رسوبات سفیدرنگ.
این دوره‌ی خشک‌سالی سرانجام با سیلابی سهمگین از اقیانوس هند پایان یافت؛ سیلابی که با شکستن یک رشته آتشفشانی در جنوب شبه‌جزیره عربستان — در محل اتصال خلیج عدن و دریای سرخ — راهی تازه برای ورود آب ایجاد کرد. پژوهشگران این رشته کوه آتشفشانی را Hanish Sill می‌نامند.
شواهد زمین‌شناسی
دانشمندان برای بازسازی این داستان شگفت‌انگیز، داده‌های زمین‌شناسی متعددی را به‌کار بردند. آنان ساختار لایه‌های سنگی زیر بستر دریای سرخ را با داده‌های لرزه‌نگاری ترکیب کردند تا مرز میان لایه‌های رسوبی و نمکی شکل‌گرفته در طول تاریخ دریا را تعیین کنند.
در نتیجه، آن‌ها به یک ناپیوستگی (Unconformity) بزرگ در سراسر کف دریا برخوردند — جایی که لایه‌های قدیمی‌تر و مایلِ رسوبی ناگهان با لایه‌ای افقی و یکنواخت پوشانده شده بودند. این یکنواختی نشانه‌ای از آن است که دریا در آن زمان به‌طور کامل خشک شده و سپس دوباره از نو پر شده است.
تعیین زمان وقوع رویدادها
برای تاریخ‌گذاری دقیق این دگرگونی، پژوهشگران تغییرات ایزوتوپ‌های رادیواکتیو استرانسیم را در سنگ‌ها دنبال کردند؛ عنصری که در آب اقیانوس‌ها با نرخ ثابتی تغییر می‌کند و مانند ساعت طبیعی رفتار می‌کند. همچنین، آن‌ها به بررسی ریز‌سنگواره‌ها (microfossils) پرداختند. در لایه‌هایی مربوط به میان ۱۴ تا ۶٫۲ میلیون سال پیش، تقریباً هیچ فسیلی از موجودات دریایی یافت نشد — نشانه‌ای از آنکه محیط یا بیش از حد شور بوده یا کاملاً خشک. اما پس از ۶٫۲ میلیون سال پیش، ناگهان فسیل‌هایی از جانوران دریایی مانند حلزون‌ها و دوکفه‌ای‌ها دوباره در لایه‌ها ظاهر می‌شوند، که حاکی از بازگشت آب و حیات به دریاست.
سیلاب بزرگ و دگرگونی چهره‌ی زمین
بر اساس مدل‌سازی زمین‌شناسی و داده‌های لرزه‌ای، پژوهشگران معتقدند که ورود دوباره‌ی آب به دریای سرخ بسیار سریع اتفاق افتاده است — احتمالاً در کمتر از ۱۰۰ هزار سال. فشار آب اقیانوس هند چنان زیاد بوده که هنگام عبور از میان رشته‌کوه آتشفشانی، دره‌ای زیرآبی به طول ۳۲۰ کیلومتر و عرض حدود ۸ کیلومتر (۵ مایل) را در مسیر خود تراشیده است؛ دره‌ای که امروزه هنوز در کف دریای سرخ از خلیج عدن تا شمال دریا امتداد دارد.
این سیلاب نه‌تنها بستر دریا را از نو شکل داد، بلکه اکوسیستم دریایی تازه‌ای را نیز پدید آورد. ورود دوباره‌ی آب‌های اقیانوسی سبب شد ترکیب شیمیایی دریا تغییر کند، لایه‌های نمک با آب رقیق شوند و شرایط برای بازگشت جانوران و گیاهان دریایی فراهم گردد. در نهایت، این رویداد پیوند پایدار دریای سرخ با اقیانوس هند را که تا امروز برقرار است، تثبیت کرد.
درس‌هایی از گذشته‌ی زمین
کشف این دگرگونی شگفت‌انگیز در تاریخ زمین، یادآور آن است که سیاره‌ی ما حتی در گذشته‌های نه‌چندان دور، دستخوش تغییراتی بسیار شدیدتر از آنچه امروز شاهدیم بوده است. خشک شدن کامل یک دریا و بازگشت آن در فاصله‌ی زمانی نسبتاً کوتاه، نشان‌دهنده‌ی توان عظیم فرآیندهای زمین‌ساختی، آتشفشانی و اقلیمی است.
چنین مطالعاتی به دانشمندان کمک می‌کند تا سازوکار ارتباط میان صفحات تکتونیکی، اقلیم و چرخه‌های آب در مقیاس میلیون‌ساله را بهتر درک کنند. همچنین، این یافته‌ها می‌تواند به پیش‌بینی رفتار آینده‌ی مناطق گسلی و دریایی نیز یاری رساند — به‌ویژه در مناطقی مانند دریای سرخ که هنوز فعال و پویا است.
پنسا و همکارانش در پایان پژوهش خود نوشتند:
«دریای سرخ، همان‌گونه که امروز می‌شناسیم، نتیجه‌ی زنجیره‌ای از رویدادهای فاجعه‌بار است. خشک‌شدن کامل، طغیان سیلاب اقیانوس هند، و تشکیل دوباره‌ی زیست‌کره‌ی دریایی، همه در بازه‌ای کوتاه از تاریخ زمین رخ داده‌اند. این دگرگونی‌ها نه‌تنها سیمای جغرافیایی منطقه را شکل داده‌اند، بلکه درک ما از پویایی اقیانوس‌ها را نیز متحول کرده‌اند.»
داستان خشک شدن و طغیان دوباره‌ی دریای سرخ، بیش از هر چیز یادآور پویایی همیشگی سیاره‌ی زمین است — سیاره‌ای که حتی در آرام‌ترین چهره‌اش، در ژرفای خود تاریخ‌هایی از آشوب، تحول و تولد دوباره را پنهان دارد.
