نه جوی بسیار نازک و پراکنده، بلکه جوی ضخیم، پایدار و بالقوه مناسب برای حیات. اما بیشتر سیارات سنگی‌ای که تاکنون یافته‌ایم، در اطراف ستارگان کوتوله‌ی سرخ (M-dwarfs) می‌چرخند. این ستارگان کوچک و کم‌نور، همان‌قدر که فراوان‌اند، رفتارهای بسیار خشن و پرانرژی هم دارند، و همین مسئله بررسی جو سیارات نزدیکشان را به چالشی بزرگ تبدیل کرده است.
مشکل اصلی: فوران‌های ستارگان کوتوله‌ی سرخ
کوتوله‌های سرخ، هرچند سرد و کم‌نورند، اما اغلب دچار فوران‌های پرانرژی (stellar flares) می‌شوند که می‌تواند جوی هر سیاره‌ی نزدیک به خود را در هم بکوبد. از آنجا که منطقه‌ی زیست‌پذیر آن‌ها بسیار نزدیک به ستاره است، هر سیاره‌ای که در آن ناحیه قرار گیرد، به‌طور مستقیم در معرض طوفان‌های تابشی سهمگینِ ستاره‌ی میزبان قرار دارد.
این تابش‌های فرابنفش و ذرات باردار، در مدت کوتاهی مولکول‌های جو را از هم می‌پاشند و به فضا پرتاب می‌کنند. نتیجه؟ دنیایی بدون هوا، خشک، سرد و بی‌امید برای حیات.
قفل کشندی و تفاوت روز و شب
افزون بر این، بیشتر سیارات نزدیک به کوتوله‌های سرخ دچار قفل کشندی (tidal locking) هستند؛ یعنی همیشه یک سمتشان رو به ستاره است (روز دائمی) و سمت دیگر در تاریکی ابدی فرو رفته (شب دائمی).
در چنین حالتی، سمت روز سیاره به‌شدت داغ است و سمت شب سرد و یخ‌زده. اگر جوی وجود داشته باشد، اختلاف دمای شدید می‌تواند باعث شود بخشی از گازهای فرّار (مانند CO₂ یا بخار آب) در سمت شب منجمد و روی سطح رسوب کنند، به‌طوری‌که جو به‌تدریج از بین برود.
پژوهش جدید: آیا برخوردهای کیهانی می‌توانند جو را بازسازی کنند؟
در پژوهشی تازه با عنوان
«فروریختن و بازتولید جو در اثر برخوردها برای سیارات سنگی اطراف کوتوله‌های سرخ»،
به سرپرستی پِرون آگوست (Prune August)، دانشجوی دکتری دانشگاه فنی دانمارک، راهی غیرمنتظره برای حل این مسئله پیشنهاد شده است:
برخوردهای مکرر شهاب‌سنگ‌ها می‌توانند جو از دست‌رفته‌ی این سیارات را دوباره بازسازی کنند.
آگوست و همکارانش در مقاله‌ای که به مجله‌ی The Astrophysical Journal Letters ارسال شده، توضیح می‌دهند که:
«اتمسفر سیارات فراخورشیدی اطراف کوتوله‌های سرخ به‌راحتی دچار فرسایش و فروپاشی می‌شود، زیرا ترکیبات فرّار آن‌ها روی سمت شب متراکم و یخ می‌زند. اما این یخ‌ها می‌توانند به‌عنوان مخزنی پایدار از مواد گازی عمل کنند و در اثر برخورد شهاب‌سنگ‌ها دوباره بخار شوند و جو را بازسازی کنند.»
مدل شبیه‌سازی و تحلیل انرژی
پژوهشگران برای بررسی این فرضیه، از یک مدل تعادل انرژی استفاده کردند و آن را در قالب شبیه‌سازی‌های تحول جوی، همراه با برخوردهای تصادفی، پیاده‌سازی نمودند.
هدف آن‌ها این بود که بفهمند آیا انرژی حاصل از برخوردهای شهاب‌سنگی می‌تواند یخ‌های شب‌سوخته را ذوب کرده و دوباره به جو تبدیل کند یا نه.
A) سیاره دارای جوی غنی از مواد فرّار است که گرما را از سمت روز به سمت شب منتقل می‌کند.
B) در اثر فوران‌های ستاره‌ای، بخشی از جو از بین می‌رود و نازک‌تر می‌شود؛ در نتیجه، انتقال حرارت ناکارآمد شده و دمای سمت شب کاهش می‌یابد.
C) دمای سمت شب به دمای چگالش مواد فرّار می‌رسد و در نتیجه جوّ فرو‌می‌ریزد (یا منجمد می‌شود).
D) مواد فرّاری که از طریق فعالیت‌های آتشفشانی یا حفره‌های ماگمایی آزاد می‌شوند، در سمت شب به‌صورت یخ انباشته می‌شوند.
E) یک جرم برخوردگر (شهاب‌سنگ یا سیارک) به سمت شب برخورد می‌کند و موجب بخار شدن یخ و سنگ‌ها می‌شود؛ بخار داغ، مواد پرتاب‌شده و باران سیلیکاتی نیز به تبخیر بیشتر صفحات یخی سمت شب کمک می‌کنند — و در نتیجه، جو دوباره بازسازی می‌شود.
اعتبار تصویر: August و همکاران، ۲۰۲۵، مجله‌ی Astrophysical Journal Letters (ApJL)
برای نمونه، سیاراتی از برنامه‌ی JWST DDT Rocky Worlds مورد مطالعه قرار گرفتند — برنامه‌ای از تلسکوپ جیمز وب برای شناسایی جو در سیارات سنگی اطراف ستارگان کوچک.
نتایج شبیه‌سازی‌ها
در مرحله‌ی نخست، پژوهشگران برخوردهایی تصادفی روی سیاره‌ای فرضی با اندازه و جرم زمین شبیه‌سازی کردند که به‌دور یک کوتوله‌ی سرخ در سه فاصله‌ی مداری متفاوت می‌چرخید. به سیاره نیز نرخ گازدهی ثابت CO (همانند زمین امروزی) اختصاص داده شد.
نتایج نشان داد که برخوردهایی با شهاب‌سنگ‌هایی حدود ۱۰ کیلومتر قطر، در بازه‌ای حدود هر ۱۰۰ میلیون سال، می‌تواند جوی قابل‌تشخیص و نسبتاً پایدار را حفظ کند.
سپس مدل بر روی سه سیاره‌ی واقعی از پروژه‌ی Rocky Worlds اعمال شد:
- LTT 1445 Ab
- LTT 1445 Ac
- GJ 3929 b
به‌جای بررسی وضعیت نهایی جو، پژوهشگران مدت زمانی را محاسبه کردند که هر سیاره در طول عمر خود با جوی فعال باقی می‌ماند. این کار با ۵۰ هزار شبیه‌سازی مونت‌کارلو در سناریوهای مختلف انجام شد تا احتمال وجود جوهای موقت و بازسازی‌شده بر اثر برخورد مشخص گردد.
یافته‌ها و تفسیر
نتایج حیرت‌انگیز بود:
در بیشتر شبیه‌سازی‌ها، حتی اگر جو سیاره بارها فروریخته باشد، برخوردهای متناوب می‌توانند آن را دوباره زنده کنند.
برای نمونه، سیاره‌ی LTT 1445 Ab بیش از ۵۰٪ عمر خود را با جوی قابل‌شناسایی سپری می‌کند. این نشان می‌دهد که حتی اگر جو بارها از بین برود، به‌واسطه‌ی برخوردهای کیهانی دوباره شکل می‌گیرد.
اعتبار تصویر: August و همکاران، ۲۰۲۵، مجله‌ی Astrophysical Journal Letters (ApJL)
به‌عبارت دیگر، جو این سیارات ممکن است موقت و چرخه‌ای باشد — نه پایدار مانند زمین، بلکه چیزی میان زنده و مرده؛ که هر بار در اثر یک برخورد عظیم دوباره جان می‌گیرد.
نقش یخ‌های سمت شب و «حفاظ طبیعی» در برابر نابودی جو
در پایان مقاله، نویسندگان اشاره می‌کنند که شاید سرمای کشنده‌ی سمت شب سیاره، در واقع نقشی محافظتی داشته باشد!
زیرا مواد فرّار در آنجا در قالب یخ ذخیره می‌شوند و در برابر تابش‌های مرگبار ستاره محفوظ می‌مانند.
وقتی فوران‌های ستاره فروکش می‌کند یا برخوردی شدید رخ می‌دهد، این یخ‌ها بخار می‌شوند و جو دوباره تشکیل می‌شود.
«هرچند فروریختن جو معمولاً به‌عنوان فرایندی مخرب در نظر گرفته می‌شود، اما در واقع می‌تواند از مواد فرّار محافظت کند و امکان بازسازی جو را در دوره‌های بعدی فراهم آورد.»
شرط تعادل: برخوردهای نه‌چندان زیاد و نه‌چندان کم
البته پژوهشگران هشدار می‌دهند که این فرایند فقط در شرایطی خاص مؤثر است.
اگر برخوردها بیش‌ازحد باشند، سیاره در اثر انرژی زیاد دچار تبخیر کلی می‌شود؛
اگر هم خیلی کم باشند، انرژی کافی برای ذوب یخ‌ها وجود ندارد.
بهترین حالت زمانی است که در طول یک میلیارد سال، ۱ تا ۱۰۰ برخورد با قطر ۵ تا ۱۰ کیلومتر رخ دهد.
در این حالت، سیارات سنگی اطراف کوتوله‌های سرخ می‌توانند بین ۱ تا ۴۵ درصد از عمر خود را با جوی قابل‌شناسایی سپری کنند — عددی قابل‌توجه و برخلاف پیش‌بینی‌های گذشته.
پیامدها برای اخترزیست‌شناسی و آینده‌ی رصدها
این پژوهش دیدگاه تازه‌ای به فرگشت جوها در سیارات فراخورشیدی ارائه می‌دهد. به‌جای نگاه خطی و ایستا — از تشکیل تا نابودی کامل — باید جو را پدیده‌ای پویا و چرخه‌ای دانست که به‌شدت وابسته به برخوردهای تصادفی است.
برای اخترشناسان، این نتیجه به معنای آن است که هنگام جست‌وجوی جو در اطراف سیارات سنگی کوتوله‌های سرخ، باید انتظار نرخ موفقیتی متناسب با درصد زمانی وجود جو داشته باشند؛ مثلاً اگر سیاره‌ای تنها ۱۰٪ از زمان خود دارای جو است، احتمال شناسایی آن نیز تنها حدود ۱۰٪ خواهد بود.
این یافته‌ها نشان می‌دهند که حتی در محیط‌های خشن و غیرقابل‌زیست مانند اطراف کوتوله‌های سرخ، طبیعت راه‌هایی برای بازسازی و پایداری نسبی جو پیدا می‌کند — فرایندی که شاید برای پدید آمدن شرایط زیست‌پذیر نیز حیاتی باشد.
در نتیجه، پژوهش آگوست و همکارانش دریچه‌ای تازه گشوده است:
جوهای سیارات فراخورشیدی ممکن است بارها نابود و بازسازی شوند؛ و برخوردهای کیهانی، نه دشمن بلکه ناجی جوها باشند.
چنان‌که خود نویسندگان در پایان می‌گویند:
«در شرایط محتمل، سیارات سنگی اطراف کوتوله‌های سرخ می‌توانند تا حدود ۴۵ درصد از عمر خود جوی قابل‌شناسایی داشته باشند — نتیجه‌ای که نگاه ما به پویایی حیات و پایداری سیارات را دگرگون می‌کند.»
