کمربند سیارک‌ها، ناحیه‌ای وسیع و شگفت‌انگیز در سامانه خورشیدی است که میان مدار مریخ و مشتری جای گرفته است. این منطقه در واقع مجموعه‌ای عظیم از سنگ‌ها و قطعات آسمانی است که به باور دانشمندان، می‌توانست روزگاری به صورت یک سیاره کامل شکل بگیرد، اما هرگز چنین نشد. هنگامی که منظومه خورشیدی ما حدود ۴/۶ میلیارد سال پیش متولد شد، مواد موجود در این بخش باید گرد هم می‌آمدند و یک جرم سیاره‌ای را تشکیل می‌دادند. با این حال، اثر گرانشی سیاره غول‌پیکر مشتری این روند را مختل کرد. مشتری با نیروی گرانشی خود، منطقه را به هم ریخت و به جای آن‌که برخوردها میان ذرات به هم‌پیوستن و رشد منجر شوند، برخوردها ماهیتی مخرب پیدا کردند و مواد اولیه از هم پاشیده شدند.
امروز آنچه از این فرآیند باقی مانده، تنها بخش اندکی از جرم احتمالی اولیه است؛ در حقیقت جرم کل کمربند سیارک‌ها چیزی حدود سه درصد جرم ماه برآورد می‌شود و این مقدار هم در پهنه‌ای چند میلیون کیلومتری پراکنده است.
نفوذ گرانشی مشتری و همسایگان
با این حال، داستان به همین‌جا ختم نمی‌شود. اثر مشتری نه‌تنها مانع شکل‌گیری سیاره‌ای تازه شد، بلکه با ایجاد «رزونانس‌های گرانشی» یا نواحی‌ای که در آن‌ها دوره‌های مداری سیارک‌ها با مشتری و حتی زحل یا مریخ برهم‌کنش منظم ایجاد می‌کنند، مدار سیارک‌ها را نیز ناپایدار کرد. در این حالت، بسیاری از قطعات سنگی به سمت درون منظومه خورشیدی پرتاب می‌شوند؛ جایی که زمین در کمین آن‌هاست. شماری دیگر نیز به سمت مدار بیرونی و حتی حوالی مشتری رانده می‌شوند. آن دسته از خرده‌سیاره‌هایی که موفق به فرار نمی‌شوند، در اثر برخوردهای متوالی با یکدیگر خرد و خردتر شده و به شکل گرد و غبار شهابی درمی‌آیند.
محاسبه نرخ نابودی کمربند سیارک‌ها
تیمی از اخترشناسان به سرپرستی «خولیو فرناندز» از دانشگاه جمهوری در اروگوئه، به بررسی دقیق این موضوع پرداخته‌اند که این روند کاهش مواد در کمربند سیارک‌ها با چه سرعتی رخ می‌دهد. یافته‌های آنان نشان می‌دهد که در حال حاضر کمربند سیارک‌ها تقریباً ۰/۰۰۸۸ درصد از موادی را که هنوز در چرخه برخوردها شرکت می‌کنند، از دست می‌دهد. شاید این رقم در نگاه نخست ناچیز به نظر برسد، اما هنگامی که آن را در مقیاس میلیاردها سال در نظر بگیریم، جریان قابل‌توجهی از ماده را نشان می‌دهد؛ جریانی که در تحول طولانی‌مدت منظومه خورشیدی نقش بسزایی دارد.
سرنوشت جرم‌های از دست رفته
اما سرنوشت این جرم‌های گمشده چیست؟ پژوهش‌ها نشان می‌دهد که حدود ۲۰ درصد از این مواد به شکل سیارک‌ها یا شهاب‌سنگ‌هایی از کمربند جدا شده و گاه مدار زمین را قطع می‌کنند. این اجرام زمانی که وارد جو زمین می‌شوند، نمایش‌های تماشایی و در عین حال خطرناکی را به صورت شهاب‌های درخشان رقم می‌زنند. بخش عمده دیگر، یعنی نزدیک به ۸۰ درصد باقی‌مانده، در اثر برخوردهای پی‌درپی چنان خرد می‌شوند که به ذرات غبار شهابی بدل می‌گردند. این غبارها همان نوری کم‌سو و رازآلود را در آسمان شب ایجاد می‌کنند که آن را «نور منطقه‌البروجی» یا zodiacal light می‌نامیم؛ پدیده‌ای که درست پس از غروب خورشید یا پیش از طلوع، با اندکی دقت در آسمان قابل مشاهده است.
جالب آن‌که در این پژوهش، سیارک‌های مشهور و بزرگ مانند «سرس»، «ویستا» و «پالاس» کنار گذاشته شدند، زیرا این اجرام به اندازه‌ای پایدار و مقاوم بوده‌اند که از چرخه نابودی تدریجی خارج شده‌اند و همچنان به حیات خود در کمربند ادامه می‌دهند.
اهمیت علمی موضوع برای زمین
درک روند کاهش جرم در کمربند سیارک‌ها تنها یک موضوع نجومی نیست، بلکه مستقیماً به تاریخ زمین و حتی آینده آن مربوط می‌شود. اجرام بزرگی که از این ناحیه جدا می‌شوند، به سادگی در فضا ناپدید نمی‌گردند؛ برخی از آن‌ها سرانجام راه خود را به درون منظومه خورشیدی باز می‌کنند و به عنوان برخوردگرهای بالقوه به زمین می‌رسند.
مدل‌سازی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که اگر نرخ کنونی کاهش جرم را به گذشته بازگردانیم، حدود ۳/۵ میلیارد سال پیش کمربند سیارک‌ها تقریباً ۵۰ درصد پرجرم‌تر از امروز بوده است. در آن دوران، نرخ از دست رفتن جرم نیز تقریباً دو برابر امروز بوده است. این یافته به طرز شگفت‌آوری با شواهد زمین‌شناسی ماه و زمین مطابقت دارد؛ شواهدی که نشان می‌دهند در آن دوران، بمباران سنگی به مراتب شدیدتر بوده و در طی زمان رو به کاهش نهاده است.
کمربند سیارک‌ها؛ ساختاری پویا، نه ثابت
بسیاری از ما کمربند سیارک‌ها را همچون ساختاری پایدار و دائمی در منظومه خورشیدی می‌شناسیم. اما پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهند که این ناحیه در واقع ساختاری پویا است که میلیاردها سال است به آرامی در حال از دست دادن مواد خود می‌باشد. لایه‌های شیشه‌ای کروی یافت‌شده در رسوبات زمین، گواهی هستند بر گذشته‌ای پرخشونت؛ روزگاری که کمربندی پرجرم‌تر، قطعات بیشتری را به سوی زمین روانه می‌کرد.
امروز آن تهاجم سهمگین جای خود را به جریانی ملایم داده است؛ سیل پرتابه‌های کیهانی اکنون به قطره‌چکانی آرام بدل شده، اما روند کاهش همچنان ادامه دارد. درک این فرآیند نه‌تنها به ما کمک می‌کند تا تاریخچه برخوردهایی را که سیمای زمین را شکل داده‌اند، بازسازی کنیم، بلکه برای آینده نیز اهمیت حیاتی دارد. شناخت دقیق از کمربند سیارک‌ها و نرخ فرسایش آن، داده‌هایی ارزشمند برای مدل‌سازی خطرات بالقوه ناشی از اجرام نزدیک به زمین فراهم می‌آورد.
چشم‌انداز آینده
اگرچه کمربند سیارک‌ها هنوز میلیون‌ها جرم سنگی و یخی را در خود جای داده است، اما سرنوشت آن چیزی جز تحلیل رفتن تدریجی نیست. در افق‌های بسیار دور کیهانی، این کمربند روز به روز خلوت‌تر خواهد شد و نور کم‌سوی غبار آن، آخرین نشانه‌های یک دوران پرهیاهو را در آسمان شب باقی خواهد گذاشت.
