در هر لحظه، این ماهواره‌ها زیر بارش دائمی اتم‌های اکسیژن بسیار واکنش‌پذیر قرار دارند که سطح آن‌ها را به‌تدریج می‌خورند و دچار فرسایش و اکسیداسیون می‌کنند. از سوی دیگر، برخوردهای پی‌درپی با مولکول‌های رقیق جو، نوعی مقاومت یا کشش (drag) ایجاد می‌کند که باعث کاهش سرعت و در نهایت سقوط تدریجی ماهواره به سمت زمین می‌شود. بیشتر ماهواره‌ها تنها حدود پنج سال عمر مؤثر دارند پیش از آنکه این نیروهای بی‌امان موجب خرابی آن‌ها و ورودشان به جو زمین شوند. اما اکنون، گروهی از پژوهشگران در دانشگاه تگزاس در دالاس (University of Texas at Dallas) در حال توسعه‌ی پوششی محافظتی هستند که می‌تواند به شکل بنیادین طول عمر ماهواره‌ها را در مدار افزایش دهد.
دشمن اصلی: اکسیژن اتمی
(اعتبار: ناسا)
عامل اصلی تخریب ماهواره‌ها در مدار پایین زمین، چیزی نیست جز اکسیژن اتمی (Atomic Oxygen). زمانی که پرتوهای فرابنفش خورشید به مولکول‌های اکسیژن در بخش بالایی جو برخورد می‌کنند، آن‌ها را به اتم‌های مجزا تقسیم می‌کنند. این اتم‌های تنها، برخلاف مولکول‌های پایدار O₂ که ما روی زمین تنفس می‌کنیم، بسیار واکنش‌پذیر هستند. در واقع، این ذرات کوچک‌ترین اما شایع‌ترین ذراتی‌اند که ماهواره‌ها در مدار با آن‌ها روبه‌رو می‌شوند.
وقتی اتم‌های اکسیژن با سطح یک فضاپیما برخورد می‌کنند، به‌سادگی از آن جدا نمی‌شوند؛ بلکه به سطح متصل می‌شوند و باعث اکسید شدن ماده می‌گردند. به بیانی ساده، ماهواره‌ها در فضا به آرامی زنگ می‌زنند. این فرآیند اکسیداسیون، اگرچه ممکن است در هر لحظه بسیار جزئی باشد، اما در طول زمان تأثیری ویرانگر دارد و می‌تواند موجب از بین رفتن پوشش‌ها، تضعیف سازه‌ها، و حتی خرابی ابزارهای حساس علمی شود.
تهدید دوم: نیروی مقاومت جوی (Drag)
در کنار خوردگی شیمیایی، ماهواره‌ها با چالش فیزیکی کشش اتمسفری نیز مواجه‌اند. هر بار که یک مولکول یا اتم از جو بالا با سطح ماهواره برخورد می‌کند، سرعت آن را اندکی کاهش می‌دهد. این کاهش سرعت، هرچند ناچیز است، اما در طول ماه‌ها و سال‌ها به افت مدار و سقوط منجر می‌شود. به این ترتیب، فضاپیماها نه‌تنها باید از خوردگی شیمیایی در امان باشند، بلکه باید بتوانند تا حد امکان در برابر اصطکاک و برخورد ذرات نیز مقاومت کنند.
مهندسان سال‌هاست که تلاش می‌کنند موادی بسازند که در برابر هر دو تهدید — خوردگی و کشش — مقاوم باشند، اما تاکنون دستیابی به تعادل میان این دو ویژگی بسیار دشوار بوده است.
نوآوری دانشگاه تگزاس در دالاس
تیم تحقیقاتی به سرپرستی رافیک ادو (Rafik Addou)، دانشمند علم مواد در دانشگاه تگزاس، تصمیم گرفت این چالش چندوجهی را با الهام از فناوری‌های دیگر صنایع حل کند.
یکی از روش‌هایی که این گروه به کار گرفتند، رسوب‌گذاری لایه‌اتمی (Atomic Layer Deposition – ALD) است؛ روشی که در اصل برای تولید ریزتراشه‌ها و قطعات الکترونیکی پیشرفته توسعه یافته است. در این فرایند، لایه‌هایی از ماده با ضخامت در حد یک اتم به‌صورت کنترل‌شده روی سطح نشسته و ساختاری فوق‌العاده یکنواخت ایجاد می‌کنند. این دقت بالا در کنترل ضخامت و ترکیب ماده، برای ساخت پوششی که بتواند در شرایط سخت فضا دوام بیاورد، بسیار حیاتی است.
(اعتبار: وِرونیک کرمرز، ریکا پورونن و جولین دِندووِن)
روش دوم مورد استفاده‌ی تیم، فرایند سل-ژل (Sol-Gel Processing) بود؛ شیوه‌ای که از محلول‌های مایع، مواد جامد با خواص ویژه تولید می‌کند. این تکنیک معمولاً در تولید پوشش‌های نوری، مانند لایه‌های ضد بازتاب روی عینک یا لنز دوربین، کاربرد دارد. مزیت این روش در امکان ساخت سطوحی بسیار صاف و صیقلی است که می‌تواند مقاومت در برابر کشش اتمسفری را کاهش دهد. در عین حال، خاصیت محافظتی در برابر اکسیژن اتمی نیز حفظ می‌شود.
با ترکیب این دو روش پیشرفته، پژوهشگران توانستند پوششی تولید کنند که طبق آزمایش‌های مستقل، حتی در شرایطی سخت‌تر از محیط واقعی مدار پایین زمین نیز عملکرد موفقی نشان داده است.
کاربرد در مدارهای پایین‌تر از همیشه
یکی از اهداف کلیدی تیم Addou این است که ماهواره‌ها بتوانند در مدارهای بسیار پایین‌تر از معمول فعالیت کنند. در این نواحی، غلظت اکسیژن اتمی و نیتروژن بیشتر است، در نتیجه شرایط بسیار خشن‌تر می‌شود و بیشتر مواد ظرف مدت کوتاهی تجزیه می‌شوند.
اما اگر پوشش‌های جدید بتوانند از سطوح ماهواره در این ارتفاع محافظت کنند، دسترسی به مدارهای کم‌ارتفاع‌تر (Very Low Earth Orbit) ممکن خواهد شد. این مدارها از نظر علمی و فناورانه بسیار جذاب‌اند، زیرا ارتباطات با زمین سریع‌تر، تصاویر با وضوح بالاتر، و هزینه‌های پرتاب پایین‌تر خواهند بود. با این حال، تا امروز، حضور در این ناحیه تقریباً غیرممکن بوده است، چون مواد رایج توان تحمل چنین محیطی را نداشتند.
پوشش جدید ممکن است این محدودیت را از میان بردارد و دوران تازه‌ای از طراحی ماهواره‌ها را آغاز کند؛ ماهواره‌هایی که نه‌تنها عمر طولانی‌تری دارند، بلکه در مدارهایی پایدارتر و کارآمدتر فعالیت می‌کنند.
تأثیرات گسترده بر آینده‌ی صنعت فضا
اگر نتایج این تحقیق در مراحل بعدی نیز تأیید شود، پیامدهای آن می‌تواند تحولی بزرگ در فناوری فضایی ایجاد کند. افزایش طول عمر ماهواره‌ها به معنی کاهش هزینه‌های پرتاب و جایگزینی است، که به‌ویژه برای مأموریت‌های علمی، مخابراتی و پایش زمین اهمیت دارد. همچنین، با امکان استقرار ماهواره‌ها در مدارهای پایین‌تر، می‌توان داده‌هایی با وضوح بی‌سابقه از سطح زمین به‌دست آورد.
از سوی دیگر، این فناوری می‌تواند در صنایع دیگر نیز کاربرد داشته باشد، از جمله در تجهیزات هوایی، پوشش‌های مقاوم در برابر حرارت، یا حتی فناوری‌های انرژی خورشیدی که در معرض تابش مستقیم فرابنفش قرار دارند.
چشم‌انداز آینده
پروژه‌ی دانشگاه تگزاس در دالاس هنوز در مرحله‌ی آزمایشگاهی است، اما چشم‌انداز آن روشن است. اگر این پوشش‌ها در مأموریت‌های آزمایشی فضایی موفق ظاهر شوند، در آینده می‌توان انتظار داشت که بیشتر ماهواره‌های تجاری و تحقیقاتی از این فناوری بهره ببرند.
رافیک ادو در مصاحبه‌ای اظهار کرده است:
«هدف ما این است که فضاپیماهایی بسازیم که بتوانند سال‌ها بدون نیاز به تعمیر یا جایگزینی، در مدار باقی بمانند. اگر بتوانیم این پوشش را در سطح صنعتی تولید کنیم، می‌توانیم انقلابی در مهندسی فضا به وجود آوریم.»
در نهایت، این پژوهش یادآور نکته‌ای اساسی است: حتی فضا نیز دشمنی خاموش دارد. در جهانی که از بیرون بی‌جان و ساکت به نظر می‌رسد، واکنش‌های شیمیایی و فیزیکی می‌توانند تعیین‌کننده‌ی سرنوشت فناوری‌های پیشرفته ما باشند. شاید در آینده نزدیک، با این دستاورد تازه، ماهواره‌هایی را ببینیم که نه در پنج سال، بلکه در دهه‌ها در مدار باقی می‌مانند و همچنان به کار خود ادامه می‌دهند — بی‌آنکه حتی خراشی از زنگ‌زدگی بر چهره‌شان بنشیند.
