کافی‌ست نگاهی به هر نقشه‌ی جهان بیندازید تا ببینید که اقیانوس آرام، بزرگ‌ترین اقیانوس سیاره ماست. اما چطور چنین وسعتی پیدا کرده است؟
اقیانوس آرام با اختلاف بسیار، بزرگ‌ترین اقیانوس جهان است — بیش از پنج برابر بزرگ‌تر از ماه!
بر اساس گزارش اداره ملی اقیانوسی و جوی ایالات متحده (NOAA)، اقیانوس آرام حدود ۶۳ میلیون مایل مربع (۱۶۳ میلیون کیلومتر مربع) مساحت دارد، یعنی بیش از ۳۰٪ سطح زمین. به‌قدری بزرگ است که تمام قاره‌های زمین می‌توانند در حوضه‌ی این اقیانوس جا بگیرند.
این اقیانوس که بیش از نیمی از آب آزاد زمین را در خود جای داده، عمیق‌ترین پهنه‌ی آبی زمین نیز هست و در نقطه‌ی «چلنجر دیپ» در گودال ماریانا به عمقی بیش از ۳۶٬۰۰۰ پا (۱۱٬۰۰۰ متر) می‌رسد.
پیش‌زمینه تاریخی: از اقیانوس پان‌تالاسا تا اقیانوس آرام
پیش از شکل‌گیری اقیانوس آرام، تنها یک اقیانوس بر زمین وجود داشت به نام پان‌تالاسا (Panthalassa)، که در کنار ابرقاره‌ی پانگه‌آ (Pangaea) قرار داشت.
به گفته‌ی سوزان نویر، مدیر مؤسس مدرسه‌ی آینده‌ی اقیانوس‌ها در دانشگاه ایالتی آریزونا:
«پان‌تالاسا در واقع پدر یا نیای اقیانوس آرام است. آنچه امروز از آن باقی مانده، اقیانوس آرام است.»
اقیانوس‌ها و قاره‌ها، چه در گذشته و چه امروز، روی صفحات تکتونیکی قرار دارند — ورق‌هایی عظیم از سنگ که پوسته‌ی بیرونی سخت زمین را تشکیل می‌دهند. این صفحات پیوسته در حال حرکت‌اند: گاهی به هم برخورد می‌کنند و گاهی از هم دور می‌شوند.
حدود ۲۳۰ میلیون سال پیش، این حرکت‌ها باعث شد ابرقاره‌ی پانگه‌آ شروع به شکست و تجزیه کند. به گفته‌ی آدریان لم، دانشیار علوم زمین در دانشگاه بینگهامتون نیویورک:
«بخش‌هایی که بعدها تبدیل به آمریکای شمالی و اوراسیا شدند، از بخش‌هایی که به آمریکای جنوبی، آفریقا، استرالیا و جنوبگان تبدیل شدند، شروع به جدا شدن کردند.»
زایش اقیانوس‌ها و زوال ابرقاره‌ها
(اعتبار تصویر: Fama Clamosa؛ ویکی‌مدیا کامنز؛ تحت مجوز CC BY-SA 4.0)
با شکسته شدن پانگه‌آ، شکافی میان قاره‌ها شکل گرفت و در نتیجه، اقیانوس اطلس به وجود آمد.
نویر می‌گوید:
«اقیانوس اطلس سالانه حدود ۲ تا ۳ سانتی‌متر گسترش می‌یابد — چیزی در حدود یک اینچ در سال. این مقدار شاید ناچیز به نظر برسد، اما در مقیاس میلیون‌ها سال، رقم قابل‌توجهی است.»
با فاصله گرفتن قاره‌ها، پان‌تالاسا به تدریج کوچک‌تر شد. در مناطقی که صفحات قاره‌ای روی صفحات اقیانوسی پان‌تالاسا می‌لغزیدند (مناطق فرورانش)، منطقه‌ای معروف به «کمربند آتش» شکل گرفت — ناحیه‌ای که امروزه به دلیل آتشفشان‌ها و زمین‌لرزه‌های پرتعداد اطراف اقیانوس آرام شناخته می‌شود.
شکل‌گیری صفحه‌ی اقیانوس آرام
مطالعه‌ای در سال ۱۳۹۵ که در مجله Science Advances منتشر شد، نشان داد که حدود ۲۰۰ میلیون سال پیش، صفحه‌ی اقیانوس آرام (Pacific Plate) در نقطه‌ی اتصال سه صفحه تکتونیکی — به نام‌های فارالون، فونیکس و ایزاناگی — در زیر پان‌تالاسا متولد شد.
لم توضیح می‌دهد:
«نزدیک‌ترین نمونه‌ی امروزی به آنچه در اقیانوس آرام رخ داد، در محل اتصال سه‌گانه‌ی آفار در شرق آفریقا است، جایی که صفحات نوبی، سومالی و عربی به هم می‌رسند. البته در آفار، این صفحات موفق به جدا شدن کامل نشدند، اما در مورد اقیانوس آرام، آن سه صفحه به‌خوبی جدا شدند و صفحه‌ی اقیانوس آرام شکل گرفت.»
با گسترش صفحه‌ی اقیانوس آرام، آن سه صفحه‌ی قدیمی‌تر کنار زده شدند:
- صفحه‌ی ایزاناگی به زیر آسیا رانده شد،
- تقریباً همه‌ی صفحه‌ی فارالون زیر آمریکای شمالی فرو رفت (البته بخش‌هایی از آن هنوز در سواحل غربی باقی مانده)،
- و صفحه‌ی فونیکس فقط تکه‌ای کوچک در میان نوک جنوبی آمریکای جنوبی و شبه‌جزیره جنوبگان، در تنگه‌ی دریک (Drake Passage) باقی مانده است.
آینده‌ی اقیانوس‌ها: آرام رو به کاهش، اطلس رو به رشد
اگرچه اقیانوس آرام اکنون بزرگ‌ترین اقیانوس جهان است، در حال کوچک‌تر شدن است — در حالی که اقیانوس اطلس در حال گسترش است.
با این حال، اقیانوس اطلس با ۴۱ میلیون مایل مربع (۱۰۶ میلیون کیلومتر مربع)، هنوز بسیار کوچک‌تر از اقیانوس آرام است. بر پایه یک مطالعه مدلسازی در سال ۱۴۰۳، پیش‌بینی می‌شود که اقیانوس اطلس حدود ۲۰ میلیون سال دیگر روند کوچک‌شدن را آغاز کند.
به گفته‌ی لم:
«اقیانوس آرام از نظر اندازه، تاریخ زمین‌شناسی و پیچیدگی ساختاری، بی‌نظیر است.
واقعاً شگفت‌انگیزترین حوضه اقیانوسی روی زمین است.»
