وقتی یک سیارک غول‌پیکر با سرعت سرسام‌آور به سمت زمین در حرکت است، راه‌حل ظاهراً ساده به نظر می‌رسد: کافی است یک فضاپیما را با آن برخورد دهیم تا از مسیرش منحرف شود. دقیقاً همین ایده‌ای بود که ناسا در سال ۲۰۲۲ با مأموریت DART (آزمایش تغییر مسیر سیارک دوگانه) عملی کرد. در آن مأموریت، یک فضاپیما عمداً به سیارک دیمورفوس کوبیده شد و مدار آن به‌طور چشمگیری تغییر کرد. این مأموریت موفقیت بزرگی بود و نشان داد که این روش واقعاً می‌تواند کار کند.
اما پژوهش‌های تازه، سناریویی سرد و هولناک را آشکار کرده‌اند: اگر ضربه در نقطه‌ی نادرستی فرود بیاید، ممکن است به جای جلوگیری از برخورد، تنها زمان آن را به تعویق بیندازیم!
دانشمندان دانشگاه ایلینوی دریافته‌اند که تلاش‌های اشتباه برای تغییر مسیر سیارک‌ها می‌تواند آن‌ها را به‌طور تصادفی به مناطقی در فضا هدایت کند که به‌عنوان «حفره‌های کلیدی گرانشی» (Gravitational Keyholes) شناخته می‌شوند. در این مناطق، میدان گرانشی یک سیاره می‌تواند مدار سیارک را چنان تغییر دهد که سال‌ها یا دهه‌ها بعد دوباره به مسیر برخورد با زمین بازگردد.
برای درک این پدیده، می‌توان آن را به بازی پین‌بال تشبیه کرد: اگر توپ به سپر اشتباهی برخورد کند، در نهایت دوباره به سمت بازوهای دستگاه برمی‌گردد. در مورد سیارک‌ها نیز، اگر ضربه در نقطه‌ی نادرست فرود بیاید، آن‌ها به‌جای انحراف امن، در مسیر برخورد آینده قرار می‌گیرند.
به گفته‌ی راهیل ماکادیا از ناسا:
«حتی اگر عمداً سیارکی را با یک مأموریت فضایی از زمین دور کنیم، باید مطمئن شویم که بعد از آن وارد یکی از این حفره‌های کلیدی نشود. در غیر این صورت، باز هم با همان تهدید برخورد در آینده روبه‌رو خواهیم بود.»
نقشه‌های احتمالی برای نجات زمین
برای حل این مشکل، تیم ماکادیا روشی نوین توسعه داده‌اند: آن‌ها «نقشه‌های احتمالی» (Probability Maps) طراحی کرده‌اند که امن‌ترین نقاط برخورد بر روی هر سیارک را مشخص می‌کنند. هر نقطه از سطح یک سیارک احتمال متفاوتی دارد که پس از تغییر مسیر توسط یک برخوردگر جنبشی، به سمت یک حفره کلیدی گرانشی هدایت شود.
تهیه‌ی چنین نقشه‌هایی نیازمند شناخت دقیق ویژگی‌های سیارک است:
- شکل کلی آن،
- ویژگی‌های سطحی،
- سرعت و جهت چرخش،
- و جرم کل آن.
بهترین حالت این است که یک فضاپیما به ملاقات سیارک برود و تصاویر و داده‌های دقیق تهیه کند. اما اگر سیارکی دیر کشف شود و زمان کمی برای واکنش باقی بماند، دانشمندان می‌توانند نسخه‌های مقدماتی و کم‌کیفیت این نقشه‌ها را تنها با استفاده از تلسکوپ‌های زمینی طراحی کنند.
تا کنون این محققان برای سیارک‌های شناخته‌شده‌ای مثل بنو (Bennu) نقشه‌های احتمالی ایجاد کرده‌اند؛ نقشه‌هایی که حتی با نشانه‌های ضربدر مشخص کرده‌اند کدام ناحیه‌ها بهترین نقاط برای برخورد هستند. این نقشه‌ها حتی خطاهای اجتناب‌ناپذیر در مأموریت‌های فضایی را نیز در نظر می‌گیرند، چون حتی دقیق‌ترین فضاپیماها هم ممکن است چند متر از هدف اصلی خطا داشته باشند.
مأموریت DART؛ موفقیتی بزرگ اما نه تکرارپذیر برای همه
سیارک دیمورفوس به‌عنوان هدف مأموریت DART انتخاب شد چون سامانه‌ی دوگانه‌ی دیدیموس آن‌قدر پرجرم بود که هیچ خطری وجود نداشت که برخورد باعث شود مدارش به سمت زمین تغییر کند. اما تهدیدهای واقعی آینده چنین ویژگی اطمینان‌بخشی نخواهند داشت. مأموریت‌های واقعی دفاع سیاره‌ای به سطحی بسیار بالاتر از دقت و برنامه‌ریزی نیاز دارند.
به همین دلیل، آژانس فضایی اروپا مأموریت هرا (Hera) را طراحی کرده است. این فضاپیما در دسامبر ۲۰۲۶ به محل برخورد DART خواهد رسید و داده‌های ارزشمندی برای بهبود روش‌های آینده در اختیار دانشمندان قرار خواهد داد.
خوش‌شانسی موقت بشر
تا امروز، خوشبختانه هیچ سیارک بزرگی که مستقیم در مسیر زمین باشد کشف نشده است. اما هر چه آسمان را بیشتر رصد کنیم، دیر یا زود روزی خواهد رسید که یک سیارک واقعاً خطرناک شناسایی شود. در آن زمان، باید به‌جای تمرین، به‌طور واقعی از زمین دفاع کنیم.
اینجاست که کار ماکادیا و تیمش اهمیت پیدا می‌کند. آن‌ها راهنمایی خواهند کرد که دقیقاً باید کجا را هدف بگیریم تا خطر بازگشت سیارک در آینده وجود نداشته باشد. و البته همیشه اندکی عدم‌قطعیت باقی خواهد ماند، اما این روش شانس موفقیت را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهد.
آینده‌ی دفاع سیاره‌ای
این پژوهش یک هشدار مهم است: برخورد با یک سیارک راه‌حلی ساده و بدون ریسک نیست. مکان دقیق ضربه و شناخت کامل ویژگی‌های سیارک، تفاوت بین نجات زمین و به تعویق انداختن فاجعه را رقم می‌زند.
سیارک‌ها یادآور این نکته‌اند که زمین تنها نیست و در میان انبوهی از اجرام سرگردان کیهانی قرار دارد. هرچه دانش ما از این سنگ‌های آسمانی بیشتر شود، احتمال اینکه بتوانیم روزی با موفقیت در برابرشان ایستادگی کنیم نیز افزایش خواهد یافت.
به لطف فناوری‌های جدید و تلاش دانشمندان، ما یک گام دیگر به سمت ایمن‌تر کردن آینده‌ی زمین برداشته‌ایم. اما همچنان باید به یاد داشت: یک ضربه‌ی اشتباه می‌تواند همه چیز را تغییر دهد.
