بهار در نیم‌کره شمالی نویدبخش نخستین شهاب‌باران خوب فصل است: لیریدها. هوا در ماه اردیبهشت تازه رو به گرمی می‌گذارد و هنوز آن‌قدر دیر نمی‌شود که برای تاریکی شب منتظر بمانیم، همان‌طور که در تابستان پیش می‌آید. به‌علاوه، در اوایل اردیبهشت چند شهاب‌باران دیگر هم فعال هستند، از جمله اتا آکواریدها (Eta Aquariids) و شاید هم شهاب‌بارانی تازه کشف‌شده در صورت‌فلکی پاپیس (Puppis).
اول از همه سراغ لیریدهای قابل‌اعتماد می‌رویم که از صورت‌فلکی موزیکال شِما (Lyra – چنگ) می‌آیند. نقطه تابش دقیق این شهاب‌باران حدود ۸ درجه جنوب‌غربی ستاره درخشان وگا قرار دارد، درست در مرز صورت‌فلکی‌های چنگ و هرکول. در واقع، این نقطه حدود ۵ درجه بالاتر از «راس مسیر خورشید» قرار دارد؛ همان جهتی که منظومه شمسی در کهکشان راه‌شیری به‌سوی آن حرکت می‌کند.
منبع: Stellarium.
زمانی تصور می‌شد شهاب‌ها فقط پدیده‌هایی جوی هستند. به همین خاطر، ریشه واژه‌شان با هواشناسی یکی است: «meteoros» به‌معنای «در ارتفاع بالا». تا اواسط قرن نوزدهم طول کشید تا پژوهشگران پی بردند مواد فضایی می‌توانند به زمین برخورد کنند، و از آنجا علم شهاب‌سنگ‌شناسی (meteoritics) شکل گرفت.
امروزه می‌دانیم که شهاب‌ها حاصل عبور زمین از میان جریانی از غبار به‌جا مانده از دنباله‌دارها هستند. همین است که بعد از نیمه‌شب، نرخ شهاب‌ها بیشتر می‌شود، چون بخش از زمین که شما در آن ایستاده‌اید، رو به سوی مسیر برخورد حرکت می‌کند.
منبع: ناسا / JPL
منشأ لیریدها دنباله‌دار C/1861 G1 تاچر (Thatcher) است. این دنباله‌دار در مداری ۴۱۵ ساله حرکت می‌کند و فقط یک بار، در سال ۱۲۴۰ هجری شمسی، در عصر مدرن دیده شده است. معمولاً نرخ شهاب‌های لیرید بین ۱۵ تا ۲۰ در ساعت است، اما گاهی فوران‌هایی کوچک با نرخ حدود ۱۰۰ شهاب در ساعت (مثل سال‌های ۱۱۸۲ و ۱۳۰۱) رخ داده، و حتی در سال ۱۳۶۱ یک فوران کوتاه با ۲۵۰ شهاب در ساعت ثبت شده است.
زاویه برخورد لیریدها نسبت به زمین باعث می‌شود سرعت آن‌ها متوسط تا کم باشد و اغلب پیش از نیمه‌شب محلی ظاهر می‌شوند، چون نقطه تابش آن‌ها حوالی ساعت ۱۰ شب از افق شمال‌شرق طلوع می‌کند. لیریدها همچنین به تولید «گوی‌های آتشین» (fireballs) مشهورند. ثبت تاریخی آن‌ها به سال ۶۸۷ پیش از میلاد در چین برمی‌گردد.
چشم‌انداز لیریدها در سال ۱۴۰۴
منبع: مری مک‌اینتایر.
خبر خوب اینکه ماه پرنور مزاحمتی برای شهاب‌باران لیرید ۱۴۰۴ ایجاد نمی‌کند؛ چون ماه در وضعیت هلال کاهنده با تنها ۴۰٪ روشنایی قرار دارد و حدود ساعت ۳:۳۰ صبح طلوع می‌کند.
نرخ ساعتی زنون (ZHR) برای لیریدهای امسال حدود ۱۸ پیش‌بینی شده است.
اوج این شهاب‌باران در ساعت ۳:۰۰ به وقت جهانی روز ۱ اردیبهشت (ساعت ۱۱ شب به وقت EDT در ۳۱ فروردین) است و بیشتر برای اروپا و کمی بعدتر برای آمریکای شمالی مناسب است.
در مقابل، اتا آکواریدها اوجی گسترده دارند که از ۳۰ فروردین تا ۷ خرداد ادامه می‌یابد و بیشینه آن در ۱۵ اردیبهشت است.
اعتبار تصویر: Stellarium
منشأ اتا آکواریدها یکی از معروف‌ترین دنباله‌دارهاست: هالی (1P/Halley).
جریان غباری این دنباله‌دار دو بار با مدار زمین تقاطع دارد: یک‌بار در خرداد و یک‌بار در مهر، که در مهر شهاب‌باران اوریونید را ایجاد می‌کند.
در حالی که در نیم‌کره شمالی فقط ممکن است حدود ۱۰ شهاب در ساعت دیده شود، ناظران نیم‌کره جنوبی تعداد بسیار بیشتری می‌بینند، چون نقطه تابش فقط یک درجه در جنوب استوا قرار دارد، نزدیک به شکل Y مانند «ظرف آب» در صورت‌فلکی دلو (Aquarius). ناظران جنوبی اغلب می‌گویند این بهترین شهاب‌باران سال برای آن‌هاست.
اتا آکواریدها از نظر نرخ و نظم، سومین شهاب‌باران برتر سال هستند، بعد از پرسیدها (Perseids) و جمنیدها (Geminids). در سال ۱۳۹۱، نرخ آن‌ها به ۱۴۰ شهاب در ساعت رسید.
پیش‌بینی می‌شود نرخ ZHR اتا آکواریدها در سال ۱۴۰۴ حدود ۵۰ باشد، درست در شب ۱۴ تا ۱۵ اردیبهشت، همزمان با ربع اول ماه، که ماه تا پس از نیمه‌شب در افق نیست و مزاحمتی برای رصد ایجاد نمی‌کند.
دنباله‌دار هالی در تاریخ ۱۸ آذر ۱۴۰۲ به اوج فاصله خود از خورشید (۳۵.۱۴ AU) رسید و حالا سفر بازگشت به خورشید را آغاز کرده؛ بازگشتی که در سال ۱۴۴۰ رخ می‌دهد. آیا نرخ شهاب‌های اتا آکوارید در دهه‌های آینده افزایش خواهد یافت؟ باید منتظر ماند.
و اما یک شهاب‌باران تازه
بر اساس گزارشی از مرکز تلگرام‌های نجومی، شهاب‌بارانی تازه از صورت‌فلکی پاپیس در نیم‌کره جنوبی کشف شده است. این تابش جدید بر پایه رصد ۱۵۰ شهاب توسط شبکه جهانی شهاب‌ها (GMN) از ۱۴ کشور و در شب‌های ۲۸ اسفند ۱۴۰۳تا ۲ فروردین ۱۴۰۴ تعیین شده است. مدار آن نشان می‌دهد منشأ شهاب‌باران «پاپیدهای مارس» احتمالاً یک دنباله‌دار ناشناخته از خانواده مشتری است.
همچنین در اوایل اردیبهشت، شهاب‌باران دیگری به نام Pi Puppids رخ می‌دهد که منشأ آن دنباله‌دار 26P/Grigg-Skjellerup است. هر دو نقطه تابش در نزدیکی ستاره‌ای از قدر ۷ به نام Pi Puppis هستند.
این موضوع نشان می‌دهد که در علم شهاب‌باران‌ها هنوز کشفیات بسیاری در راه است.
تماشای شهاب‌باران ساده است
رصد شهاب‌ها ساده‌ترین کاری است که در نجوم می‌توانید انجام دهید. تنها چیزی که نیاز دارید، چشمان سالم و کمی حوصله است. یک دوربین دوچشمی هم دم‌دست داشته باشید تا دنباله دودآلود به‌جا مانده از گوی‌های آتشین را بررسی کنید. همچنین گوش‌تان را تیز نگه دارید؛ گاهی ممکن است صدایی مانند ترق‌تروق یا سوت از شهاب‌ها بشنوید. این صداها زمانی خیال‌پردازانه تلقی می‌شدند، اما اکنون می‌دانیم که به‌علت پدیده‌ای به نام «صدای الکترونیکی» (electrophonic sound) ایجاد می‌شوند.
عکاسی از شهاب‌ها هم آسان است. کافی است دوربین DSLR را روی سه‌پایه بگذارید و با لنز واید از آسمان عکس بگیرید. چند عکس آزمایشی بگیرید تا تنظیمات ISO، دیافراگم و زمان نوردهی مناسب برای شرایط آسمان را پیدا کنید.
در حال حاضر، بسیاری از گوشی‌های هوشمند جدید با حالت شب نیز می‌توانند شهاب‌باران را به‌خوبی ثبت کنند.
رصدهای خود را می‌توانید به سازمان جهانی شهاب‌باران‌ها (IMO) گزارش دهید و به دانش این پدیده‌های آسمانی کمک کنید.
اگر آسمان صاف بود، این آخر هفته عید پاک، شهاب‌باران لیرید را از دست ندهید — و مراقب خویشاوندان نزدیک آن نیز باشید!
