سازمان فضایی آمریکا (ناسا) در یکی از جسورانه‌ترین و استراتژیک‌ترین برنامه‌های خود اعلام کرده قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ یک رآکتور هسته‌ای شکافت روی سطح ماه مستقر کند. این تصمیم نه تنها برای رقابت ژئوپولیتیکی با دیگر کشورها به‌ویژه چین اهمیت دارد، بلکه از منظر علمی و آیندهٔ اکتشافات فضایی نیز نقطهٔ عطفی تاریخی محسوب می‌شود.
اعلام رسمی برنامه
در پنجم اوت ۲۰۲۵، شان دافی، مدیر موقت ناسا، اعلام کرد که ساخت رآکتور هسته‌ای شکافت و انتقال آن به سطح ماه یکی از اولویت‌های اصلی این سازمان خواهد بود. طبق این برنامه، ایالات متحده پیش از سال ۲۰۳۰ می‌خواهد حضور پایدار خود را روی ماه تثبیت کند؛ درست زمانی که چین نیز وعده داده نخستین فضانوردانش – که آن‌ها را تایکنات می‌نامد – را به ماه بفرستد.
چرا انرژی هسته‌ای ضروری است؟
وابستگی به انرژی خورشیدی برای مأموریت‌های فضایی محدودیت‌های بزرگی دارد، به‌ویژه در سیاره‌هایی مانند مریخ که شدت نور خورشید ضعیف‌تر است. یک منبع انرژی هسته‌ای می‌تواند توان پایدار و قابل اتکایی فراهم کند؛ توانی که برای استخراج منابع، ساخت پایگاه‌های دائمی و پشتیبانی از سکونت طولانی‌مدت انسان روی ماه حیاتی است.
شب‌های طولانی و سرد ماه که حدود ۱۴ روز زمینی طول می‌کشد، چالشی جدی برای استفاده از انرژی خورشیدی محسوب می‌شوند. یک رآکتور هسته‌ای می‌تواند بدون وقفه در این دوره انرژی تولید کند و زیرساخت‌های حیاتی مانند تولید اکسیژن، تصفیهٔ آب و حتی سوخت‌گیری سفینه‌ها را پشتیبانی کند.
استفاده از منابع محلی؛ کلید بقا در فضا
یکی از اهداف اصلی ناسا، یادگیری بهره‌برداری از منابع محلی در اجرام آسمانی است. این موضوع از ماه آغاز می‌شود. اگر انسان بتواند از آب یخ‌زدهٔ موجود در دهانه‌های قطبی ماه استفاده کند، دیگر لازم نیست حجم زیادی از آب و سوخت را از زمین حمل کند. استخراج اکسیژن و هیدروژن از یخ می‌تواند نه تنها برای تنفس فضانوردان، بلکه برای تولید سوخت موشک‌ها نیز به کار رود. در نتیجه هزینه‌ها به‌طور چشمگیری کاهش خواهد یافت.
کجا باید رآکتور را مستقر کرد؟
این پرسش مهمی است که پژوهشگران ناسا روی آن تمرکز کرده‌اند. رآکتور هسته‌ای باید در نزدیکی ذخایر قابل استخراج یخ آبی قرار گیرد تا انرژی تولیدی آن بتواند برای تصفیه و استفاده از این منابع به کار رود.
از دههٔ ۱۹۹۰، فضاپیماهای مدارگرد ماه مناطقی تاریک و یخ‌زده به نام «دهانه‌های همیشه سایه‌دار» را در قطب‌های شمال و جنوب کشف کردند. دانشمندان معتقدند این دهانه‌ها مخازن ارزشمندی از یخ آب در دل خاک ماه دارند. به همین دلیل، مأموریت آرتمیس ناسا تمرکز خود را روی قطب جنوب ماه گذاشته است.
چالش داده‌های ناقص
با وجود این، هنوز اطلاعات دقیقی از مقدار، عمق و کیفیت این ذخایر یخی وجود ندارد. شش مأموریت مدارگرد تاکنون داده‌های مفیدی جمع‌آوری کرده‌اند، اما برای انتخاب محل دقیق رآکتور کافی نیست.
خبر خوب این است که ناسا ابزار مناسبی برای تکمیل این اطلاعات دارد: مریخ‌نورد ویپر (VIPER) که آمادهٔ پرتاب است. ویپر می‌تواند به‌طور مستقیم روی سطح ماه حرکت کند و وجود یخ را بررسی و تأیید کند. در صورت تأمین بودجه، طی یک یا دو سال آینده داده‌های حیاتی از هر دو قطب ماه به دست خواهد آمد.
چگونه باید رآکتور را محافظت کرد؟
استقرار رآکتور تنها بخش اول ماجراست. باید به فکر حفاظت از آن در برابر گرد و غبار و خرده‌سنگ‌های سطحی ماه نیز بود. هنگام فرود سفینه‌ها، موتورهای موشکی حجم زیادی از خاک و سنگ‌ریزه – یا همان رگولیت – را به اطراف می‌پاشند. این ذرات می‌توانند مانند سابندهٔ قدرتمندی به هر تجهیزاتی که در نزدیکی قرار دارد آسیب بزنند.
نمونه‌ای تاریخی نشان می‌دهد این خطر واقعی است: در سال ۱۹۶۹، آپولو ۱۲ تنها ۱۶۳ متر با کاوشگر قدیمی Surveyor 3 فرود آمد. پس از آن مشاهده شد سطح کاوشگر با خوردگی ناشی از ذرات پرتاب‌شده پوشیده شده است. حال تصور کنید که فرودگرهای بزرگ مأموریت آرتمیس با ابعاد و موتورهای قوی‌تر چه مقدار رگولیت را به پرواز درمی‌آورند!
راه‌حل‌های موقت و بلندمدت
برای کاهش این خطر، دو راهکار مطرح است:
- قرار دادن رآکتور پشت صخره‌های بزرگ یا در جایی دورتر از افق (حداقل ۲٫۴ کیلومتر فاصله).
- ساخت سکوی ویژهٔ فرود و پرتاب روی ماه تا ذرات رگولیت پراکنده نشوند.
راهکار نخست سریع و کم‌هزینه است، اما برای حضور طولانی‌مدت کافی نیست. دیر یا زود ناسا باید سکوی فرود اختصاصی بسازد؛ فرآیندی که انرژی زیادی نیاز دارد. در اینجا رآکتور هسته‌ای خود به ابزاری کلیدی تبدیل می‌شود، زیرا می‌تواند انرژی لازم برای ساخت چنین زیرساخت‌هایی را فراهم کند.
رقابت فضایی با چین
پشت این تصمیم جسورانه، رقابت شدید فضایی با چین نیز پنهان است. چین اعلام کرده می‌خواهد نخستین فضانوردان خود را تا سال ۲۰۳۰ روی ماه فرود بیاورد. اگر آمریکا بتواند تا همان زمان یک رآکتور هسته‌ای و پایگاه اولیه بسازد، موقعیت پیشتاز خود را در این رقابت حفظ خواهد کرد. این رقابت شباهت‌هایی با دوران جنگ سرد و رقابت فضایی میان آمریکا و شوروی دارد، اما این بار با اهدافی بلندمدت‌تر و اقتصادی‌تر.
چرا ماه نقطهٔ آغاز است؟
ماه نزدیک‌ترین همسایهٔ زمین است و بهترین آزمایشگاه برای فناوری‌هایی است که روزی در مریخ و فراتر به کار خواهند رفت. با تمرین استفاده از منابع محلی، مدیریت انرژی هسته‌ای و ساخت زیرساخت‌های پایدار روی ماه، ناسا مهارت‌هایی را توسعه می‌دهد که در آینده برای مأموریت‌های انسانی به مریخ ضروری خواهد بود.
پیچیدگی‌های اکتشاف انسانی
اکتشاف انسانی فضا به‌طور ذاتی پر از پیچیدگی است. هر تصمیم نیازمند بررسی ده‌ها عامل علمی، فنی و اقتصادی است. اما مزیت کار مرحله‌ای روی ماه این است که می‌توان زیرساخت‌ها را کم‌کم توسعه داد. از یک رآکتور هسته‌ای آغاز می‌شود، سپس تأمین آب و سوخت از منابع محلی، و در نهایت ساخت پایگاه‌هایی که انسان بتواند برای مدت طولانی روی ماه بماند.
جمع‌بندی
برنامهٔ ناسا برای استقرار یک رآکتور هسته‌ای روی ماه تا سال ۲۰۳۰ تنها یک حرکت سیاسی در رقابت فضایی نیست؛ این گامی حیاتی برای آیندهٔ اکتشافات انسانی در فضاست. رآکتور می‌تواند انرژی لازم برای استخراج منابع، ساخت زیرساخت‌ها و حتی آماده‌سازی سکوی پرتاب برای سفرهای بعدی را فراهم کند.
اگرچه چالش‌های زیادی مانند انتخاب محل مناسب و حفاظت از رآکتور در برابر رگولیت وجود دارد، اما تجربهٔ کار روی ماه مسیر رسیدن به اهداف بلندمدت‌تر – از جمله سفر انسان به مریخ – را هموار خواهد کرد. ماه در این چشم‌انداز نه مقصد نهایی، بلکه سکوی پرتابی برای آیندهٔ بشر در کیهان است.
