اخترشناسان موفق به کشف نزدیک‌ترین ابر مولکولی شناخته‌شده به زمین شدند؛ کشفی کم‌نظیر که نگاهی نزدیک به فرایند بازیافت کیهانی ماده، یعنی همان چرخه‌ای که به شکل‌گیری ستارگان و سیارات می‌انجامد، فراهم می‌کند.
این ابر تازه کشف‌شده «ائوس» (Eos) نام گرفته است؛ برگرفته از نام الهه سپیده‌دم در اسطوره‌های یونانی. ائوس توده‌ای عظیم و هلالی‌شکل از گاز هیدروژن است که تنها در فاصله ۳۰۰ سال نوری از زمین قرار دارد. عرض این ابر حدود ۱۰۰ سال نوری است و اندازه‌اش تقریباً معادل کنار هم قرار گرفتن ۴۰ ماه زمین است؛ به‌همین‌دلیل یکی از بزرگ‌ترین ساختارهای قابل مشاهده در آسمان شب به شمار می‌رود.
بلِیکسلی بورکهارت، استادیار دپارتمان فیزیک و نجوم در دانشگاه راتگرز آمریکا و سرپرست این کشف، گفت:
«این ابر واقعاً عظیمه، و تمام این مدت پنهان مونده بود!»
با وجود اندازه بزرگ و فاصله نسبتاً نزدیکش به زمین، ائوس تا کنون از دید اخترشناسان پنهان مانده بود، چرا که دارای مقدار بسیار کمی منوکسید کربن (CO) است؛ ماده‌ای که معمولاً با تابش روشن خود به‌عنوان نشانگر اصلی برای شناسایی ابرهای مولکولی استفاده می‌شود.
اما در این مطالعه، پژوهشگران ائوس را از طریق درخشش فلورسانسی مولکول‌های هیدروژن درون آن شناسایی کردند — روشی نوآورانه که می‌تواند راهی برای کشف ابرهای مشابه و پنهان در سراسر کهکشان باشد. بورکهارت می‌گوید:
«بدون شک ابرهای بیشتری وجود دارند که در CO دیده نمی‌شوند و هنوز کشف نشده‌اند.»
هیدروژن مولکولی فراوان‌ترین ماده در جهان است. با کشف و مطالعه ابرهای مملو از هیدروژن مانند ائوس، اخترشناسان می‌توانند ذخایر ناشناخته هیدروژن را شناسایی کرده و درک دقیق‌تری از میزان ماده موجود برای تشکیل ستاره‌ها و سیارات در سراسر کیهان به‌دست آورند.
نتایج این کشف در تاریخ ۸ اردیبهشت در مجله علمی Nature Astronomy منتشر شده است.
این ابر واقعاً در تاریکی می‌درخشد
بورکهارت در حالی ائوس را کشف کرد که در حال بررسی داده‌های ۲۰ ساله از یک طیف‌سنج سوار بر ماهواره علمی-فناوری کره جنوبی (KITSAT-1) بود. این ماهواره در سال ۱۳۸۲ به مدار زمین فرستاده شد تا توزیع گازهای داغ در کهکشان راه شیری را بررسی کند.
طیف‌سنج این ماهواره، مشابه یک منشور که نور مرئی را تجزیه می‌کند، نور فرابنفش دور را به طیف‌هایی از طول‌موج‌ها تجزیه کرده و امکان شناسایی تابش‌های ناشی از مولکول‌های مختلف را فراهم می‌کرد. در ناحیه‌ای از آسمان که به‌نظر می‌رسید خالی است، داده‌های مربوط به هیدروژن آشکار کرد که ائوس “واقعاً در تاریکی می‌درخشد”، بورکهارت در بیانیه‌ای از دانشگاه راتگرز گفت.
او در مصاحبه‌ای افزود:
«واقعاً اتفاقی بود. داشتم داده‌ها را نگاه می‌کردم که این ساختار را دیدم. گفتم، “هوم، نمی‌دونم این چیه، ولی خاصه!”»
(اعتبار تصویر: NatureLifePhoto/Flickr (خط افق نیویورک)، بورکهارت و همکاران، ۲۰۲۵)
ائوس شکل هلالی خود را به دلیل تعامل با ساختاری عظیم در آسمان به‌نام “برآمدگی قطبی شمالی” (North Polar Spur) پیدا کرده است — منطقه‌ای گسترده از گاز یونیزه که از صفحه کهکشان تا نزدیکی قطب شمال آسمانی امتداد دارد.
بورکهارت می‌گوید که شکل ائوس با برآمدگی قطبی شمالی در عرض‌های بالاتر به‌خوبی هم‌راستا است، و این نشان می‌دهد که انرژی و تابش ناشی از این ساختار عظیم — که احتمالاً در اثر ابرنواخترها یا بادهای ستاره‌ای شکل گرفته — با گازهای اطراف از جمله ائوس تعامل داشته است.
شبیه‌سازی‌هایی که روند تکامل ائوس را پیگیری کرده‌اند — به‌ویژه اینکه چگونه مخزن هیدروژن مولکولی آن توسط فوتون‌ها و پرتوهای کیهانی پرانرژی از منابع اطراف تخریب می‌شود — نشان می‌دهند که این ابر در حدود ۶ میلیون سال آینده تبخیر خواهد شد.
در مطالعه‌ای دنبال‌کننده، دانشمندان به‌کمک داده‌های تلسکوپ فضایی گایا (که اخیراً بازنشسته شده) به‌دنبال نشانه‌هایی از تشکیل ستاره در ائوس بودند. نتایج اولیه — که هنوز داوری تخصصی نشده‌اند — نشان می‌دهد که این ابر تاکنون فعالیت قابل‌توجهی در شکل‌گیری ستاره‌ها نداشته است. اما به گفته بورکهارت، هنوز مشخص نیست که آیا ائوس پیش از نابودی خود موفق به شکل‌دادن ستاره‌ای خواهد شد یا نه.
بورکهارت و همکارانش در حال توسعه طرح مفهومی یک مأموریت فضایی ناسا به‌نام ائوس هستند. این تلسکوپ فضایی که به‌افتخار همین ابر نام‌گذاری شده، قرار است در طول‌موج‌های فرابنفش دور، محتوای هیدروژن مولکولی ابرهای سراسر کهکشان راه شیری — از جمله خود ائوس — را اندازه‌گیری کرده و سرشماری دقیقی از روند شکل‌گیری و تخریب ابرهای هیدروژن مولکولی انجام دهد.
او می‌گوید:
«سؤال‌های بی‌پاسخ زیادی باقی مونده. ما تازه اول راهیم.»
